Vikan - 17.10.1985, Síða 24

Vísindi fyrir almenning
Kínverjar
uppgötvuðu
tólftónastigann
Óhætt er að fullyrða að I gröfum kínverskra
höfðingja, sem fundist hafa á seinni tímum, er að finna
hvert undrið öðru meira. Eitt af þeim er eiginlega heyr-
anleg sönnun þess að Kínverjar höfðu þegar um fimm
hundruð árum fyrir upphaf tímatals okkar náð þvílíkri
fullkomnun í tónlist og hljómfræði að því verður vart
trúað. Fundurinn, sem staðfestir þetta, er 65 klukkur
eða bjöllur úr bronsi sem settar hafa verið í gröf Yis sem
var lénshöfðingi í ríkinu Zeng þar sem nú er Hubeifylki.
Yi dó árið 433 fyrir Krist eða nokkrum öldum áður en
Quin Shihuang kom á fót keisaradæmi sínu og lét búa
til hinn ótrúlega leirher sinn.
Geysihagir
smiðir
Bronsklukkurnar eru í fyrsta
lagi vitnisburður um afar góða
verkkunnáttu við málmsteypu. Sú
stærsta þeirra er hálfur annar
metri á hæð. Ernest McClain, sem
er prófessor í tónlist í New York,
segir í grein, sem hann ritaði í
tímaritið „Scientific American”,
að stærstu klukkur sem á þessum
tíma voru steyptar á Vestur-
löndum hafi ekki verið nema um
20 sentímetrar á hæð!
Kinversku klukkurnar eru ekki
sívalar heldur egglaga í þversniði.
Þar af leiðir að þær gefa frá sér
mismunandi tón eftir því hvar er
slegið. I þeim er enginn kólfur.
Lagið gerir líka að verkum að
sveifla málmsins deyr skjótt út en
það er einmitt skilyrði þess að
hægt sé að nota þær sem hljóðfæri.
Nú er vitað hvernig þær hljóm-
uðu. I fyrra var haldið upp á 35 ára
afmæli Kínverska alþýðulýðveld-
isins meðal annars með því að
halda tónleika þar sem leikið var
á bjöllur Yis lénsherra — raunar
ekki þær upprunalegu heldur
nákvæmar afsteypur þeirra.
Krómatískur
tólftónastigi
Tónsvið klukknanna var fimm
oktövur eða áttundir. Það sem
kannski einna áhugaverðast er að
tónstiginn er ákaflega líkur hinum
krómatíska tólftónastiga nútím-
ans. Áður héldu menn að
Kínverjar hefðu orðið að láta sér
nægja fimmundastigann (án hálf-
tóna) í margar aldir.
McClain er líka afar hrifinn af
hljómstillingu klukknanna.
Hljómurinn er greinilega fast-
settur í samræmi við reglur
þeirra tveggja fomu tónstiga sem
höfðu hreinan hljóm, það er hins
ptólemeiíska og pýþagóríska stig-
ans. Og nákvæmnin er þvílík að
um er að ræða áttundir,
fimmundir og ferundir ná-
kvæmlega jafnhreinar og þessir
hljómar gerast tærastir á okkar
dögum.
Tónlistin á sér langa sögu í Kína,
minnst 4500 ár. Elstu hljóðfæri
sem þar hafa fundist eru frá því
um 2000 fyrir Krist. Smátt og
smátt varð þar til aragrúi
hljóðfærategunda — minnsta kosti
tvö hundruð. Og löngu eftir að
klukkuspilið í Zheng var hljóðnaö
var tónlistin eftirlætislistgrein í
Kínversk bronsklukka úr keisarahofi Zengs.
Kína. Hún staðnaði hvorki að því
er varðaði ytra form né innihald.
En svo við höldum okkur enn við
tónstigann þá var hátindi
kínverskrar tónlistarsögu ef til
vill náð árið 1585. Það ár gaf Tsai-
Yu prins út tónlistarhandbók sína
í nítján bindum, en þar er meðal
annars fundin formúla til þess að
skipta áttundinni í tólf bil, eins
konar „svífandi tónstiga” eða
hálftónatemperament. Vissulega
varð þetta til þess að fórna varð
nokkrum klukknahljómanna, en á
móti kemur að þessi gerð tónstiga
hæfði ásláttarhljóðfærum betur.
Bach lærði
kínversku aðferðina
I Evrópu var svona kerfi fyrst
lýst um 1610. Sá sem það gerði var
Simon Stevin, einn af mestu
vísindamönnum og tæknimönnum
síns tíma en nær óþekktur á seinni
tímum. (Andreas Werckmeister,
sem gaf út rit um sama efni árið
1690, getur sem sagt ekki lengur
talist frumkvöðullinn í Evrópu.)
Vitað er að Stevin þekkti til ann-
arra kínverskra uppgötvana og
því telur Colin Ronan sagn-
fræðingur óhætt að gera ráð fyrir
að hann hafi líka fengið hugmynd-
ina um tólftónastigann frá Kín-
verjum. En það liðu hundrað ár
frá því Stevin ritaði um tólftóna-
stigann þar til hann „sló í gegn” á
Vesturlöndum. Það var þegar
Jóhann Sebastian Bach gaf út
fyrsta hluta verks sem síðan hefur
verið biblía píanóunnenda, „Das
Wohltemperierte Klavier”, með
tuttugu og fjórum fagurlega
hljómandi prelúdíum og fúgum í
öllum dúrum og mollum. Þetta
meistaraverk er því ef til vill
óbeint Kínverjum að þakka.
24 Vikan 42. tbl.