Vikan - 01.12.1938, Blaðsíða 3

Nr. 3, 1938
V1K A N
3
Fullveldi íslands 20
ára.
Eftir Guðna Jónsson magister.
HAUSTIÐ 1918 er mér eitt hið minni-
stæðasta frá æskuárum mínum.
Það var haustið áður en ég hóf
skólanám. Ég átti heima á stóru heimili
austur í Rangárvallasýslu. Hin daglegu
störf ráku hvert annað, haustannirnar og
heimaverkin, smalamennskur og sendiferð-
ir og allt hvað heita hefir, eins og þeir
þekkja, sem alið hafa einhvern hluta ald-
urs síns í íslenzkri sveit. Ekkert af slíku
festir sig sérstaklega í minni, nema eitt-
hvað sögulegt eða óvenjulegt gerist, er
knýr athyglina út af vanasporinu og bein-
ir henni inn á nýjar brautir. En þótt þessu
væri eigi til að dreifa um hin hversdags-
legu störf, þá skorti þó eigi minnistæða
atburði þetta haust og þá óvenjulega svip-
lega og stórfellda. Kvöld eitt í október-
mánuði sást risavaxin reykjarsúla bera við
háloft yfir suðurjöklum, öll logandi í eld-
glæringum, eins og þar væri einhver tröll-
aukin flugeldasýning fyrir opnum tjöld-
um. Það logaði yfir jöklinum. Katla var
tekin að bræða frerann. Næstu daga sá
eigi til sólar. Það varð skuggsýnt um há-
degi, móða og mistur í lofti, og ofan á
línhvíta mjallarábreiðuna, sem breiðzt
hafði yfir jörðina nokkurum dögum áður,
féll grásvart öskulag, ömurlegt eins og
dauðinn sjálfur. Og vissulega var dauðinn
einnig á höttunum þetta haust, en þó. með
nýjum og óvæntum hætti. Skömmu síðar
lagði hann leið sína austur í sveitir með
spönsku veikina að vopni og gekk bæ frá
bæ. Víða kvaddi hann sér einhvern heim-
ilismanna til fylgdar, venjulega einhvern
á bezta aldri, en alls staðar varð honum
þó eigi fangs auðið. Svo ört gekk plága
þessi yfir, að nálega allir lágu rúmfastir
samtímis á flestum bæjum, en daglega
bárust um skeið dánarfregnir úr hérað-
inu. Þessir tveir stórviðburðir bera allar
aðrar endurminningar frá haustinu 1918
ofurliði í hugum flestra þeirra, er lifðu
og hrærðust í stríði daganna um þær
mundir.
Það er því ekki undarlegt, þótt sá at-
burðurinn, sem sögulegastur gerðist með
þjóð vorri á mælikvarða hinnar almennu
þjóðarsögu á þessu sama hausti, marki
ekki djúp spor í minningu mína. Endur-
heimt íslenzks sjálfstæðis, sem gerðist
með löggildingu sambandslagasamnings-
ins þann 1. desember 1918, lét eigi heldur
svo hátt yfir sér, að hún heyrðist sem
lúðurhljómur frelsis um land allt í einni
svipan. Allar fréttir bárust þá seinna um
sveitir landsins en nú. Blöðin voru einu
fréttaberarnir, og þau fluttu póstarnir
eftir föstum áætlunarferðum — mánaðar-
lega. Þess var því enginn kostur að fylgj-
ast með þeim hátíðahöldum, sem gerðust
af þessu tilefni í Reykjavík þennan sögu-
lega dag. Það hafði frétzt fyrir löngu, að
samningar um tengsl íslands og Danmerk-
ur væru á döfinni, og flestir munu hafa
búizt við því, að íslendingar fengi aðal-
kröfum sínum framgengt. Á stríðsárun-
um, sem á undan voru gengin, höfðu Dan-
ir í raun og veru orðið að leggja árar í bát
um stjórn íslandsmála. Englendingar réðu
lögum og lofum um alla utanríkisverzlun
Islendinga, og siglingar landsmanna voru
undir þeirra eftirliti. Danir urðu að leggja
niður siglingar sínar hingað, og þá var það
gæfa íslands, að Eimskipafélagið gat leyst
þá af hólmi. Þetta ástand ófriðaráranna
gerði það að verkum, að íslendingar voru
farnir að venjast af því að líta til Dana
sem yfirþjóðar. Fjöldi manna tók því úr-
slitum samninganna 1918 sem sjálfsögð-
um hlut. Og það fór fjarri því, að þeim
væri tekið með neinum eldmóði fagnaðar
og hrifningar, að minnsta kosti í sveitum
landsins, enda þótt menn munu í hjarta
sínu hafa glaðzt yfir þeirri réttindaviður-
kenningu, sem sambandslögin fálu í sér
íslenzku þjóðinni til handa. Það er annað
að vinna sér nafn sjálfstæðis við samn-
ingaborð og að berjast til þess með vopn-
um við voldugan óvin. Hinu fyrra er tekið
með rólegri gleði og stilhngu, en hinu síð-
ara með æstum fögnuði. Því dýrkeyptara
sem sjálfstæðið er, því dýrmætara verð-
ur það þeim, er það hlýtur. íslendingar
hafa aldrei lært að meta það a 1 m e n n t
í síðast liðin 20 ár, að þeir eru sjálfstæð
þjóð. Þess vegna hefir 1. desember aldrei
orðið almennur hátíðardagur þjóðarinnar,
og þess vegna hafa Islendingar farið illa
með sjálfstæði sitt á margan hátt.
Það er fyrst eftir að ég kom í skóla,
sem 1. desember verður mér minnistæður.
Það var lögskipaður leyfisdagur í öllum
skólum, og þá var reynt að halda einhvern
veginn upp á þennan merkisdag. Annars
eru það í raun og veru stúdentar einir,
sem hafa gert 1. desember að opinberum
hátíðisdegi sínum og haldið minningu hans
á lofti. Stúdentar hafa ævinlega staðið
vörð um sjálfstæðismál þjóðarinnar, allt
frá dögum Jóns stúdents Sigurðssonar og
fram á þennan dag, enda ber þeim líka
öðru fremur skylda til þess. Það var því
eðlilegt, að þeir gerði þennan dag að sín-
um degi. En hátíðahöld þau, sem þeir hafa
gengizt fyrir, hafa ætíð beinzt meira inn á
við en út á við og náð til tiltölulega fárra.
Allur þorri þjóðarinnar hefir hingað til
verið ósnortinn af afmælisdegi íslenzks
sjálfstæðis.
Og nú höldum vér hátíðlegt 20 ára af-
mæh fullveldisins, og það væntanlega með
almennari þátttöku en þess afmæhs hefir
hingað til minnzt verið. Á undanförnum
tveimur áratugum hefir margt farið verr
en skyldi um hag vorn og háttu. Þjóðin
hefir lifað um efni fram í hvívetna, ekki
kunnað með aflafé sitt að fara eða að
sjást fyrir. Einstaklingamir hafa gert hið
sama. Því býr nú á Islandi fátæk og skuld-
ug þjóð. Vér höfum varið geysimiklum
tíma og fé í fánýtar deilur um keisarans
skegg, verið orðkringir í því að leita last-
mæla hver á annan, ástunda flokkadrátt
og efla sundrung. Því býr nú á íslandi
sundurlynd og tvístruð þjóð. Vér höfum
eigi borið gæfu til að hagnýta auðæfi
landsins og gera þau arðberandi handa
börnum þess, og vér höfum heft framtak
margra góðra manna, sem sáu rétt og
vildu vel. Vér höfum smám saman svipt
oss sjálfir því frelsi, sem vér þráðum. Því
býr nú á Islandi atvinnulítil og ósjálfstæð
þjóð, — eftir 20 ára fullveldi.
Látum nú staðar numið á þeim glæddu
götum, sem vér höfum gengið á undan-
förnum áratugum. Látum reynsluna kenna
oss. Burt með sundrungina og flokkadrætt-
ina, sem eru óvinir allra sannra framfara.
Verum allir samtaka og eins hugar um
það að gera sjálfstæði Islands meira en
nafnið tómt, gera það virkt og verulegt.
Gerum 1. desember 1938 að heitdegi allra
íslendinga til batnanda hags þjóðar og
einstaklinga, vaxandi. ábyrgðartilfinning-
ar hvers einasta manns og konu og meiri
fómfýsi í þágu íslenzkra þjóðarheilla. Þá
mætti að öðrum tveimur áratugum hðnum
1. desember vera orðinn hátíðardagur
a 11 r a r þjóðarinnar.