Vikan - 01.12.1938, Blaðsíða 4

4
VIKAN
Nr. 3, 1938
Fyrsti desember
1918
Dr. phil. Dorkell Jóhannesson minnist pess,
er hann stóð á Lækjartorgi 1. desember 1918.
Vi k a n
Útgefandi: VIKAN H.F.
RITSTJÓRN OG AFGREIÐSLA:
Aust.urstræti 12. Sími 5004.
RITSTJÓRI OG ÁBYRGÐARM.:
Sigurður Benediktsson. Simi heima 3715.
FRAMKVÆMDARSTJÓRI:
Einar Kristjánsson. Sími heima 3236.
Áskrif targjald : kr. 1,50 á mánuði.
1 lausasölu 40 aurar.
STEINDÓRSPRENT H.F.
EIM, sem dvöldu í Reykjavík í nóv-
embermánuði 1918, mun seint úr
minni líða, hversu þá var umhorfs í
bænum, meðan spánska veikin stóð sem
hæst. Ég kom til bæjarins seint í október,
hafði ekki komið hér fyrr. Ég veiktist
skjótt af spönsku veikinni, og slapp furð-
anlega vel úr klóm hennar. En mér er allt-
af fyrir minni síðan, er ég komst á fætur
og fór út í fyrsta sinni, rölti eftir Þing-
holtsstræti morgun einn eftir hríðarnótt.
Hvergi var mann að sjá á ferli og á hús-
tröppum var víða enga slóð að sjá í snjón-
um. Líklega lágu allir veikir þarna,
kannske fyrir dauðanum — eða dauðir auk
heldur. Hver vissi um það. — Dagarnir
liðu. Mannfallið varð æ meira, en þó kom
þar, að sóttin rénaði. Eigi að síður var
bæjarlífið allt í lamasessi enn um hríð og
mesta deyfð yfir öllu. Leið svo fram að
fyrsta fullveldisdeginum. Það er alveg ef.a-
laust, að um þessar mundir var miklu meira
hugsað um sorg og dauða en undirbúning
fagnaðarhátíðar þann dag, er lýst skyldi
fullveldi þjóðarinnar eftir langa og stranga
baráttu hennar fyrir frelsi og sjálfstæði,
enda varð raun á um þetta.
Ég held ég megi fullyrða það, að 1. des-
ember 1918 sé sá langaumasti tylhdagur,
sem ég hefi vitað. Það er nú reyndar al-
kunna, að okkur Islendingum er miðlungi
sýnt um að skapa okkur hátíðlegar stund-
ir, þótt mikið liggi við. Viðhöfnin verður
oftast hálf klúrleg og einhver ramdráttur
milli tilfinninganna, sem gjarnan vildu
hrífast með á stundinni, og skynseminnar,
sem helzt vill standa álengdar og lætur
sér finnast fátt um alla dýrðina, vill vera
áhorfandi, standa utan gátta. Þeir, sem
voru viðstaddir á Þingvöllum 1930, á Al-
þingishátíðinni, vita, hvernig íslenzk þjóð-
hátíð fer fram, þegar bezt tekst. Sú hátíð
var áhrifarík og virðuleg, að vísu með
þeim íslenzka brag, sem treglega lætur til-
finningar sínar, fögnuð eða hrifning, mjög
í ljós, og þykir hann hálf-kaldranalegur
þeim, sem aðkomumenn eru. Ég minnist
á þetta um leið og ég minnist 1. desember
1918 vegna andstæðunnar og með fram þó
til afsökunar, því reyndar stóð ákaflega
ólíkt á um samkomur þessar, þótt báðar
væri tengdar merkilegum þáttaskiptum í
sögu þjóðarinnar.
Nú rifja ég upp þessar tuttugu ára
gömlu minningar um 1. desember. Veður
var gott, logn og lítið frost, einn þeirra
daga, sem þjappa reykjarstybbunni úr
eldstæðum bæjarins saman í húsaskjólin.
Líklega hefir kafið þennan dag ekki verið
eins mikið og oft síðan, því að um þessar
mundir var dýrtíð svo mikil á eldsneyti,
að fáir höfðu efni á að kynda nema lítið
eitt. Auglýst hafði verið, að hátíðahald
ætti fram að fara hjá Stjórnarráðshúsinu
um hádegi og safnaðist allmikill mann-
fjöldi saman á Lækjartorgi á 12. tímanum
til þess að sjá, hvað fram færi. Þangað
kom ég líka. Á stéttinni við Stjómarráðs-
húsið var dálítill hópur manna saman kom-
inn, ráðherrar og helztu embættismenn,
ræðismenn erlendra ríkja og eitthvað af
blaðamönnum. Soldátar af varðskipinu
danska stóðu í röðum innan við girðing-
una á Stjórnarráðsblettinum, vopnaðir
byssum. Mér leiddist að sjá þessa menn
þarna. Mannfjöldinn á torginu var þögull
og tómlátur að sjá. Blaðastrákar ruddu
sér braut gegnum raðirnar og hrópuðu um
eitthvert íþróttamálgagn og létu ekki aftra
sér helgi þessarar stundar.
Nú hófust ræðuhöld, og er mér ekkert
minnisstætt af því, sem þarna var sagt.
Lúðrasveit lék nokkur lög og fór það
heldur ólaglega úr hendi. Kl. 12 var ríkis-
fáninn íslenzki dreginn að hún á Stjómar-
ráðshúsinu og var honum heilsað með virð-
ingarskotum af danska varðskipinu.
Húrrahrópin tókust ólaglega, urðu jafnan
einu fleira en skyldi, og þegar þjóðsöng-
urinn var leikinn, kom fæstum til hugar
að taka af sér pottlokið. Mér var gramt
í geði, er ég gekk heimleiðis. Hér höfðu
gerzt stórtíðindi, en það var eins og mönn-
um kæmi þetta yfirleitt sáralítið við, allt
meira og minna utangarna og líkast vænni
hjálpræðisherssamkomu. En kannske
gramdist mér mest við sjálfan mig, gaml-
an og glóðheitan sjálfstæðismanninn, sem
ekki gat fremur en flestir hinir hrifizt
minnstu ögn á slíkum „stórhátíðisdegi í
lífi 'þjóðarinnar“. Ég hefi hugsað til þess
síðan einstaka sinnum, hvað þessu olli.
Tómlætið mörlenzka olli miklu. En mestu
olli vafalaust tvöfaldur skuggi styrjaldar-
innar miklu, sem nú var að vísu á enda
kljáð að nafninu, og drepsóttarinnar, sem
herjað hafði borgina fyrir skemmstu svo
eftirminnilega.
1. desember mun jafnan talinn með
mestu merkisdögum í sögu vorri. Reynsl-
an hefir samt sýnt, að hann getur aldrei
orðið þjóðminningardagur í eiginlegum
skilningi. Það skiptir minnstu, að ófimlega
tókst í öndverðu að gefa honum virðuleg-
an hátíðarblæ, vermdan og þrunginn þakk-
látri fagnaðarkennd þjóðar, sem finnur
helgustu óskir sínar rætast eftir langa og
þreytandi baráttu. Til þess lágu sérstak-
ar ástæður, svo sem á var bent áður. Fyrst
og fremst er árstíminn mjög óhentugur.
Það er óhugsanlegt, að íslendingar geti
nokkru sinni haldið almenna þjóðhátíð í
svartasta skammdeginu. Islenzka þjóðhá-
tíð á að halda í júnímánuði, á sjálfum sól-
mánuði.
Vel fer á því, að þjóðhátíð okkar sé
tengd við úrslit sjálfstæðismálanna. Þau
mál eru og verða helgust og hjartfólgnust
allra mála. Síðasta þætti sjálfstæðisbarátt-
unnar er ekki lokið. En vel færi á því, að
náttlausir dagar sólmánaðar mætti lýsa á
þeirri úrslitastund yfir nýjum og glæsileg-
um tímamótum í sögu vorri og skapa okk-
ur ógleymanlegan þjóðminningardag, sem
jafnan yrði minnst veglega af vorglaðri
þjóð.