Menntamál - 01.06.1970, Blaðsíða 23

lúta, til þess að málið komi að notum sem sam-
göngutæki. La langue er einmitt þetta keiii, mál-
kerfið sjálft, og það er aðalviðfangsefni málfræð-
inga. La parole er hins vegar málbeitingin, tal,
tungutak livers og eins itverju sinni. La langue
er huglægt, samfélagslegt fyrirbæri, la parole
hlutlægt, einstaklingsbundið.
Þessi atriði og mörg fleiri, sem rekja má til
Saussures, eru grundvallaratriði í nútímamálvís-
indum. Hann lagði áherzlu á, að málið yrði kann-
að sem sjálfstætt viðfangsefni, óháð öðrum fyrir-
bærum, sem það er þó í snertingu við, og enn
fremur — eins og áður er sagt — á þær einingar,
sem málið er gert úr, eða öllu heldur samband-
ið á milli þeirra, því að málkerfið er, eins og fræg-
asti nemandi hans, Antoine Meillet, orðaði það,
„un ensemble oú tout se tient". Á þessi atriði
var síðar lögð sérstök áherzla af danska málfræð-
ingnum Louis Hjelmslev í glossematík hans. Enn
fremur gerði hann sér meiri mat úr þeirri stað-
hæfingu Saussures, að la langue væri form (forme),
ekki efni (substance). En út í þá sálma skal ekki
farið hér.
Formgerðarhugmyndir Saussures munu fyrst
liafa haft áhrif á sviði hljóðfræðinnar, enda má
segja, að jarðvegurinn hafi verið vel undir þær bú-
inn af hljóðfræðingum um lians daga. Sagt er, að
Saussure hafi sjálfur notað orðið fónem fyrstur
manna um huglæga máleiningu í ritgerðinni um
laryngal-kenninguna 1879. Þótt orðið fónem eða
þvílíkt orð væri notað af fleirum, verður fónem-
hugtakið tæplega skýrt afmarkað sem málkerfis-
legt hugtak fyrr en formgerðarálnifa frá kennslu
Saussures fer að gæta upp úr 1910. Staða fón-
emsins var þó umdeild í fyrstu og fáir, sem við
málfræði fengust, virtust snortnir af.
Raunveruleg hljóðkerfisfræði verður ekki til
— a. m. k. ekki í Evrópu — fyrr en með Pragar-
skólanum svonefnda á 3. og 4. áratug þessarar ald-
ar. Höfuðskörungur þessa skóla, sem jafnframt
má teljast höfundur fónólógíunnar eða hljóð-
kerfisfræðinnar, var landflótta Rússi, Nikolai
Trubetzkoy, prófessor í Vínarborg 1923—38. Að-
alrit hans, Grundzuge der Phonologie, kom út
skömmu eftir andlát hans, 1939. Trubetzkoy reisti
fónemhugtak sitt á kenningum Saussures. Mál-
hljóð tilheyrðu la parole, fónem tillieyrðu la
langue.
En nú víkur sögunni til Bandaríkja Norður-
Ameríku. Evrópumenn urðu auðvitað fyrri til en
menn nýja heimsins að leiða liugann að grund-
vallarlögmálum mannlegs máls, eins og skiljan-
legt er af sögulegum ástæðum. En þótt svo hafi
verið og þeir hafi haldið áfram á þeirri braut, eftir
að Saussure leið, og nefna rnætti framúrskarandi
rnenn á þessu sviði, svo sem dönsku málfræðing-
ana Otto Jespersen, Louis Hjelmslev og Paul
Diderichsen, Bretana Daniel Jones, Sir Alan
Gardiner og síðast en ekki sízt J. R. Firth, enn
fremur Austurríkismanninn Karl Búhler o. fl.
mæta menn, verður ekki fram hjá því gengið, að
allan fyrri hluta þessarar aldar og jafnvel lengur
hefir áhugi Evrópumanna verið að mestu leyti
bundinn við sögu tungumála, samanburð þeirra
og skyldleika og svo könnun málsögulegra heint-
ilda og textaútgáfu. Aðstæður í Evrópu hafa boð-
ið þessu h'eim, fornar klassískar bókmenntir og
aðrar mállegar heimildir aftan úr forneskju.
í Bandaríkjunum hefir þróun málvísinda orð-
ið að ýnisu leyti með ólíkum hætti, enda allt aðrar
aðstæður þar en í Evrópulöndum. Þar hefir að
vísu blandazt saman fólk af ýmsu þjóðerni, eink-
um af evrópskum ættum, en þar voru einnig fyrir
í landinu Indíánar, sent töluðu fjölmörg ólík
tungumál og mállýzkur, sem litlar eða engar heiin-
ildir voru til um frá fyrri tíð. Þegar vísinda-
starfsemi tók að eflast í Bandaríkjunum og liá-
skólar að í’æra út starfsemi sína, beindist atbygli
fræðimanna einnig að frumbyggjum landsins,
lil’naðarháttum Jteirra, menningu og máli. Hér
voru ærin viðfangsefni fyrir fræðimenn, svo mik-
il, að sami maður þurfti helzt að vera hvort
tveggja í senn, mannfræðingur (anthropologist)
og málfræðingur (linguist). Mestu afreksmenn
Norður-Ameríku í lndíánafræðum hafa einmitt
verið livort tveggja. En frægastir Jteirra eru Franz
Boas, Edward Sapir og Leonard Bloomfield.
Því má skjóta hér inn til garnans, að enn í dag
eru mannfræði og málvísindi í svo nánum tengsl-
um í Bandaríkjunum, að sá mæti maður Charles
F. Hockett, sem margir hér kannast við, er
„professor of linguistics and anthropology" við
MENNTAMÁL
105