Menntamál - 01.06.1970, Blaðsíða 27

einkum fólgnar í flokkun formlegra eininga og
lýsingum á tilbrigðum þeirra og dreifingu. Þetta
kallar Chomsky því flokkunarmálvísindi (taxo-
nomic linguistics). En málfræðin á að vera rneira
en einingaskrá; hún á að vera reglukerfi. Chomsky
heíir því e. k. endaskipti á viðfangsefninu. í stað
þess að byrja á smæstu einingunum, finna þær og
flokka og gera grein fyrir því, hvernig þær tengj-
ast í stærri og stærri samfellur, hleðslusteina í
byggingu málsins, gerir hann setningu að grund-
vallarhugtaki. Mál er óendanlegt mengi setninga.
En hvernig má það vera, að menn geta bæði búið
til og skilið setningar, sem aldrei hafa verið mynd-
aðar fyrr? Slíkt gerist þó sýknt og heilagt. Ástæð-
an lilýtur að vera sú, að öll setningagerð hlítir
ákveðnum reglum, sent málnotendur hafa vald á.
Þessar reglur eru málfræði málsins. Hver málnot-
andi hefir í sér eða býr yfir slíkri málfræði eða
reglukerfi, og hlutverk málfræðinga er að setja
þetta reglukerfi, þessa málfræði, fram á sínu
táknmáli á svo rökréttan og tæmandi hátt, að af
henni megi leiða allar rétt myndaðar setningar
málsins, en engar rangt myndaðar. Málfræðin á
svo að segja að geta „alið af sér“ (generate) réttar
setningar. Enska sögnin generate er sótt til stærð-
fræðinnar (sbr. Lyons 1968:156).
En livaða setningar eru þá rétt myndaðar og
hverjar rangar? Þar verður máltilfinning að skera
úr. Langoftast er enginn ágreiningur um það,
hvort setning er málfræðilega rétt (grammatical)
eða röng (ungrammatical). En hann getur verið
einhver og mismikill, og er þá talað um „degree
of grammaticalness”.
Chomsky leggur áherzlu á að greina sundur
það, sem hann kallar competence og performance
og samsvarar nokkurn veginn la langue og la par-
ole hjá Saussure. Viðfangsefni generatífrar mál-
fræði er umfram allt competence — málvitundin
— fremur en performance — málnotkunin. Mál-
fræðin er nótur lagsins, sem sungið er, ekki söng-
urinn sjállur. Hann getur verið falskur, en lag
tónskáldsins er hið sama eftir sem áður.
Málfræði Chomskys er ætlað að vera sem full-
komnust eftirmynd þeirrar ásköpuðu og áunnu
málfræði (eða máltilfinningar), sem hver maður
býr yfir. Það sköpunarferli (creative process), sem
henni er ætlað að lýsa, hafa rnenn að vísu lrugsað
um fyrr (Humboldt). En aðalástæðan fyrir því, að
slík lýsing hefir ekki verið gerð eða reynd, er sú,
sem áður var getið, að tæknina til þess hefir skort,
þar til rökalgebran kom til hjálpar, ef ég skil
Chomsky rétt.
Þó að Chomsky vilji lítið með taxónómíska
málfræði hafa, á hann henni samt mikið að þakka,
og sjálfur Zellig Harris, sem margir renna fyrst
huganum til, er þeir heyra strúktúralisma nelnd-
an, er lærifaðir Chomskys. Sundurhlutun eldri
málfræðinga í hinar ýnisu einingar, höfuðhluta-
greiningin o. fl. helir allt gert sitt gagn í gen-
eratífri málfræði. 1 henni er farið að á svipaðan
hátt. En munurinn er m. a. sá, að hún veitir
miklu betri heildarsýn yfir flokka hinna ýrnsu
eininga og ekki síður, hvernig háttað er samband-
inu á milli þeirra. í generatífu málfræðinni hvíl-
ir höfuðáherzlan á reglunum. Htm er m. ö. o. röð
af umritunarreglum af gerðinni A -* B, þar sem
allt hangir saman, setninga-, beyginga- og hljóð-
fræði og jafnvel merkingarfræði, og setninga-
fræðilegi þátturinn er fremstur.
Ástæðan fyrir því, að þessi málfræði er einnig
kennd við transformasjónir, er í rauninni veiga-
minni. Nafngiftin er einungis sprottin af því, að
reglurnar kunna að gefa af sér táknaröð, sem
nauðsynlegt er að breyta (transform), til þess að
rétt mynduð setning fáist, eða unnt er að breyta,
án þess að merking raskist. Leitazt er við að láta
málfræðina ekki gefa af sér fleiri grunna en
unnt er að komast af með. Ef til er í íslenzku
setning af gerðinni ég sá, að liann kom, er allt
eins til setning af gerðinni ég sá liann koma.
Setningarnar eru ummyndunarlega skyldar (trans-
formationally related).
Að svo stöddu 'er engin leið að fara nánara út í
aðferðir hinnar generatífu málfræði. Hún er eins
og reglukerfi, þar sem eitt eltir annað í röklegu
samhengi eins og í lausn á algebrudæmi. Kostir
hennar eru áreiðanlega margir, og hún hefir
knúið menn til umhugsunar um ýmis málfræðileg
vandamál, sent menn höfðu ekki leitt hugann að
áður. Um framtíð hennar skal engu spáð, en
ekki verður annað sagt en henni hafi verið tekið
fagnandi af málfræðingum víða um heim, þótt
MENNTAMÁL
109