Heima er bezt - 01.07.1952, Side 22

214
Heima er bezt
Nr. 6
Hrauntúnsþáttur
Eftir Kolbein Guðmundsson, Úlfljótsvatni
til fylgdar. Þekktastur fylgdar-
manna hans er séra Sigurður
Gunanrsson á Hallormsstað.
Hann var einhver fróðasti maður
um óbyggðirnar á sinni tíð og
skrifaði margar greinar um þær
í blöðin. Sumar ritgerðir hans
hafa nú verið endurprentaðar í
ritinu „Hrakningar og heiðaveg-
ir“.
Á dögum Bjarnar Gunnlaugs-
sonar var útilegumannatrúin rík
hjá alþýðu. Segist Björn hafa
gert sér ýmsar aukaferðir til að
kanna þá staði, þar sem útilegu-
menn áttu að halda til, svo sem
Þórisdal og víðar. Gerði hann
það í þeim tilgangi að kveða úti-
legumannatrúna niður. Þó tókst
það ekki að fullu, eins og að
kunnugt er, því að þeir Sigurður
áttu í blaðadeilum út af þessu.
En ferðir þeirra félaga um land-
ið juku stórkostlega þekkingu
manna á óbyggðunum. Öldum
saman hafði almenningur ótt-
ast óbyggðirnar, og fáir þorðu að
hætta sér langt inn á hálendið
fyrr en eftir daga Björns, er fjár-
leitarmenn tóku að leita eftir
fjárstöðvum lengra en áður.
Einnig fann Björn ýmsar
gleymdar og hálfgleymdar leið-
ir yfir öræfin, sem getið er um
í ritum fyrri manna. Fór hann
einna fyrstur manna Fjallabaks-
veg nyrðri, sem liggur fyrir norð-
an Torfajökul. Hafði hann þá til
fylgdar Jón Björnsson bónda á
Búlandi, en hann var kunnugur
óbyggðunum, því að Skaptár-
tungumenn höfðu sótt veiði til
Fiskivatna öldum saman. —
Síðasta starf Björns Gunnlaugs-
sonar í þágu rannsókna á nátt-
úru landsins var mæling og at-
hugun á Heklugosinu 1845. Gekk
hann þá tvívegis á Heklu.
Björn Gunnlaugsson var einn
af merkustu mönnum samtíðar
sinnar. Hann var að mörgu leyti
frábrugðinn öðrum, og utan við
sig, hálf barnalegur í ýmsu, enda
var hann kallaður „spekingurinn
með barnshjartað“. Hann var
trúmaður mikill, en það er ein-
kennandi fyrir hann, að hann
gat ekki fellt sig við kenningu
kirkjunnar um eilífa útskúfun.
Á efri árum hans var heittrúar-
stefna tekin að ryðja sér til rúms
aftur. eftir frjálshyggju upplýs-
1. ábúandi Halldór Jónsson,
1830—1872.
1821 er Þingvallaprestakall
veitt Einari S. Einarssyni stúd-
ent. En áður var hann settur
sýslumaður í Skaftafellssýslu um
stundarsakir. Séra Einar komst
í óvingan við bændur í Úlfljóts-
vatnssókn, sem er annexía frá
Þingvöllum. Kærði þá fyrir tí-
undarsvik m. fl. Úr þessu varð
fullur fjandskapur, svo honum
þótti sér ekki viðvært. Tók hann
því það ráð að leita til séra
Björns Pálssonar, sem þá var
prestur á Setbergi á Snæfellsnesi,
um brauðaskipti. Séra Björn var
sonur séra Páls Þorlákssonar,
bróður Jóns Þorlákssonar skálds
á Bægisá. Hann var prestur á
Þingvöllum um 40 ár og alla þá
tíð vel liðinn. Sr. Björn hefur víst
tekið þessu vel, því að þeir hafa
skipti á brauðunum 1828. En þá
voru 2 ár liðin frá því að mála-
ferlin hófust á milli séra Einars
og Grafningsbænda. Séra Björn
flytur því að Þingvöllum vorið
1828. í sóknalýsingu sinni 1840,
um Þingvallaprestakall, getur
hann um fólkið í sóknum sínum
og segir, að sér falli betur við það
en fólkið, sem var í sínu fyrra
prestakalli. Eins og þá var títt og
hélzt á meðan prestar höfðu
vinnuhjú, komu vinnuhjú hans
með honum, sem hvorki vildu
ingartímans. Hefur honum ekki
getizt að henni.
Hann samdi talsvert af ritum,
en flest þeira fjölluðu um sér-
grein hans, og munu því ekki
hafa verið mjög útbreidd, að einu
undanteknu, en það var Njóla.
Það er heimspekilegar og guð-
fræðilegar hugleiðingar í ljóðum
um alheimsáformið. Kemur
heimsskoðun hans og lífsskoð-
un glöggt fram í þessu riti, sett
fram á alþýðlegan hátt. Öðlað-
ist Njóla miklar vinsældir þegar
frá leið, og kom út þrisvar sinn-
um.
við hann skilja né hann vildi
missa. Þar á meðal var vinnu-
maður, Halldór Jónsson að
nafni. Þessi Halldór fær leyfi
séra Björns til þess að byggja
sér nýbýli í landi Þingvallakirkju
1830. — Hefur sennilega kunnað
vel við sig í héraðinu, og borið
hlýjan hug til húsbónda síns, og
viljað vera í nálægð hans. —
Þetta leyfi fær hann. Honum er
leyft að byggja í selstóttunum
gömlu frá Þingvöllum. Þar byggir
hann sér svo bæ. En ekki myndi
það þykja björgulegt nú á tím-
um. Þá var ekki von um neinn
opinberan styrk. Ekki hefur
þetta þó þótt með öllu fjarstæða,
því þá hefði séra Björn aldrei
leyft honum þetta. Mér hefur
verið sagt, að lítill túnblettur
hafi verið við selið, sem fengust
af 5 hestar af töðu. Útislægjur
engar nema smátoppar innanum
skóginn: Bæ þennan nefnir
hann Hrauntún. Einhverjar
húsarústir eru þar í grend, sem
munmæli segja, að séu af byggðu
bóli, sem heitið hafi Hrauntún.
Rústir þessar sjást líklega enn
og eru nú nefndar Gamla Hraun-
tún. Engar sagnir hef ég heyrt
um þetta býli eða hvað það hef-
ur lengi verið í byggð, og segi því
ekkert um það. En ég hef heyrt,
að fyrst hafi Halldór ekki haft
annan heyskap en þessa 5 hesta,
sem hann fékk af selstúninu og
það sem hann gat reitt saman
innanum skóginn. En sá hey-
skapur hafði verið með þeim
hætti, að hann fór á morgnana
með orf og hrífu og reiðingshest,
og kom svo heim að kvöldi með
heypjönkur á hestinum, þegar
vel gekk, en stundum hefði að-
eins verið heysáta öðrumegin en
hrís hinumegin. En frá byrjun
hefur hann líklega haft auga-
stað á Hofmannaflöt, sem er
ekki mjög langt frá Hrauntúni.
Þar eru, eins og mörgum er
kunnugt, allstórir sléttir vellir
við austurenda Ármannsfells.