Heima er bezt - 01.10.1955, Síða 3

Nr. 10
Heima er bezt
291
Stefán Jónsson, námsstjóri
BEINAKAST
Á hvítasunnudag 8. júní 1783,
lagði dökkt mistur yfir fjöll og
byggðir í Vestur-Skaftafells-
sýslu, og þó sérstaklega yfir
Fljótshverfi og Síðu. Varð þessi
dagur upphaf mestu hörm-
unga, sem yfir ísland hafa dunið
frá byggð þess.
Lýsing Jóns Steingrímssonar
prófasts á Skaftáreldunum og
hamförum nátturunnar þessa
örlagaríku júnídaga, er rituð af
sannleiksást og heiðarleik, og
sterkri trú á almætti guðs og
handleiðslu hans. — í inngangi
að lýsingu hans á Skaftáreldun-
um og hamförum náttúrunnar,
kemur það skýrt fram, að pró-
fasturinn er með sjálfum sér
fullviss um það, að eldgosin og
hörmungar þær, er í kjölfar eld-
anna sigldu, væru refsing drott-
ins fyrir lausung, sviksemi og
léttúðarlíf sóknarbarnanna og
annara, undanfarin góðœrisár.
Eru þessar ályktanir hans að
sumu leyti barnalegar í augum
nútímamannsins, en þær sýna
trú hans og fullvissu um refs-
ingu og endurgjald, sem stjórn-
að sé af alvitrum og réttlátum
drottni.--------
Sr. Jón Steingrímsson segir, að
árin fyrir eldana hafi fólkið lif-
að óhófslífi, verið bæði kröfu-
hart og matvant, svallað og eytt
miklum fjármunum í tóbak og
vín. — Vegna góðæris segir
hann, að fjárfjöldi hafi verið
orðinn svo mikill, að sumir hafi
varla vitað fjártölu sína, og þó
menn vissu, hafi tíundarsvik
verið svo algeng, að enginn hafi
talið rétt fram sína fjáreign. —
Og við þessa ófögru lýsingu,
bætir hann þessari eftirtektar-
verðu ályktun:
„Það var og eitt ólukkuefni í
landinu að allir þjófar voru
frómir kallaðir“.
Þessi sérstæða setning varpar
skýru ljósi á mat hans á sam-
tíðinni, og er varla hægt að
ganga lengra í ásökunum. —
— En þessu sællífis- og ár-
gæskuár, áttu þó sína skugga.
Allskonar váboðar birtust þess-
ari svallsömu þjóð, víða um land,
en þó hvergi sem í sóknum sr.
Jóns — Klukknahljóð heyrðust
úr lofti.---Eldingar og undra-
ljós sáust bæði á jörðu og í lofti.
— Vanskapaðir kálfar og lömb
fæddust víða. — Skrímsli óðu
uppi í vötnum og hestar átu
skarn og fjóshauga. — Allt var
þetta talið boða illt og óttinn
læddist um byggðirnar, þrátt
fyrir gleðskap og allsnægtir.
Og svo skall plágan yfir þessar
fögru og frjósömu sveitir. Góð-
ærið breyttist í hallæri, •— gleð-
in í sorgarstundir. — Byrgð var
sólarsýn. — Fuglar himinsins
féllu til jarðar dauðvona, af ó-
lyfjan þeirri, er um loftið barst.
— Ær og kýr urðu nytlausar, og
hestar héldu varla holdum um
hásumarið. — Kvöldið fyrir eld-
gosin, voru bornar heim af stöðli
hjá sr. Jóni Steingrímssyni 8
fjórðungsfötur af mjólk, en
næsta laugardag, eftir rétta
viku aðeins 13 merkur. Á eftir
þessum sorgardögum, hófst svo
plágan mikla, sem nefnd hefur
verið „Móðurharðindirí'.
En hvers vegna er ég að rifja
þetta upp hér. — Það geri ég af
því, að þessi hörmungarár eru
baktjald þeirrar þjóðsögu. sem
hér verður gerð að umtalsefni.
En saga þessi er þannig:
Á þeim tímum sem Móður-
harðindin geisuðu og fjöldi fólks
féll í valinn fyrir sulti og harð-
rétti, bar svo til að Hlíð í
Hnappadal, á jóladag, að allt
fullorðið fólk fór til kirkju að
Kolbeinsstöðum, en til kirkj-
unnar er um þriggja tíma gang-
ur. — Eftir voru heima aðeins
börn og elzt af þeim stúlka 10—
12 ára, sem Ólöf er nefnd. Þegar
kirkjufólkið var nýlega farið, og
börnin áttu sér einskis ills von,
bar gest að garði. — Ekki könn-
uðust börnin neitt við hann. —
Ferðamaðurinn fékk fljótt fregn-
ir af því, að börnin væru ein
heima, og allt fullorðið fólk við
kirkju. — Þessi ókunni maður
gekk þá til fjárhúsa, valdi sér
þar mórauðan, vænan sauð,
slátraði honum og gerði hann til.
— Gekk svo til eldhúss og sauð
eitthvað af innmat úr sauðnum,
át sjálfur og gaf börnunum bita
með sér. — Börnin voru öll dauð-
hrædd og þorðu sig ekki að
hreyfa, en þáðu bitann, sem að
þeim var réttur. — Ekki er þess
getið, að hinn ókunni gestur
hafi ógnað börnunum eða hrætt
þau að óþörfu, en þau undruð-
ust framkomu hans.
Þegar maðurinn hafði lokið
máltíðinni, bjó hann sig til ferð-
ar og hafði hraðann á. Hann
bjó um sauðarfallið, lagði það á
bak sér, kvaddi börnin og stefndi
til fjalla.
Virtist börnunum hann taka
stefnu inn á svonefnda Fossa. —
Þegar fólkið kom heim frá
kirkjunni, var orðið svo fram-
orðið, að ekki var talið til neins
að hefja leit að manninum, enda
veður að spillast. Af þessum
manni fréttist ekkert næstu
daga.
Síðar fréttist að bóndi norðan
fyrir Hvammsfjörð hefði horfið
að heiman og síðast sézt til hans,
að hann gekk suður yfir
Hvammsfjörð, sem þá var ísi
lagður. — Töldu margir að þetta
væri einn og sami maður og
sauðinn tók á Hlíð.
Þannig hefur saga þessi lifað
í munnmælum í Hnappadal, en
aldrei hefur sagan verið skráð,
þar til Magnús Jónsson á Snorra-
stöðum segir söguna í ritgerð um
göngur og réttir í Kolbeinsstaða-
hreppi, sem birtist í IV. hefti af
bókinni Göngur og réttir, er út
kom haustið 1952.
— Bærinn að Hlíð í Hnappa-
dal heitir Hallkelsstaðahlíð, en
er jafnan í daglegu tali nefndur