Heima er bezt - 01.10.1978, Blaðsíða 11

STEINDÓR STEINDÓRSSON FRÁ HLÖÐUM:
Hlaðir í Hörgárdal
Norðlenskt sveitaheimili í byrjun 20. aldar
Framhald.
c. F j ó s i ð.
Mjólkandi kýr voru ýmist 4 eða 5, en auk þeirra var
venjulega naut og oft ungviði. Nautin voru sjaldan látin
verða eldri en 2-3 vetra, en alltaf var alið í skarðið.
Innangengt var í fjósið úr gamla eldhúsinu, en fjós-
hlaðan var sérstæð, og alla mykju þurfti að bera úr fjósinu
út í mykjuhús, sem var norðanundir fjóshlöðunni. Taðan
handa kúnum var tekin í trémeisa, og átti hver kýr sína
meisa, tvo að tölu bæði fyrir kvöld og morgungjöf, voru
þeir greinilega merktir, svo að ekkert ruglaðist, Heyið var
allt tekið á daginn, að loknum fjósverkum á morgnana,
var meisunum raðað milli mála á fjósstéttina eða inn í
göng. Var þetta gert til þess, að sem minnst þyrfti að ganga
um útidyr fjóssins. Þó voru morgunmeisarnir oft ekki
bomir inn fyrr en úr þeim var gefið. Flórinn var ekki
tæmdur nema á morgnana, en á kvöldin var mykjunni
mokað í annan enda hans. í flórinn var borin aska, afrak
og rofmold, sem geymd var í haug austan undir fjósvegg,
og stundum einnig svarðarmold. Mykjan var borin út í
handbörum, sem tveir báru. Voru þær grunnt trog sem
kjálkar voru festir við. Kúm var brynnt í bæði mál. Var
áma mikil á fjósstéttinni, sem vatn var borið í einu sinni á
dag. Trérenna var gegnum fjósvegginn, sem vatninu var
hellt gegnum ofan í tunnuna. Sá karlmanna, sem fjósið
hirti, annaðist einnig vatnsburð í bæinn.
Stúlkur mjólkuðu ætíð, enginn pilta kunni að mjólka.
Mjaltakonan annaðist oft gjöfina með fjósamanni og bar
út með honum mykjuna. Venjulega mjólkaði Margrét
húsfreyja eina kú, sem hún þá hafði sérstakt eftirlæti á. Á
sumrin önnuðust hún og mamma allar mjaltir.
Mig minnir, að kýmar væru látnar bera á öllum tímum
árs, nema sjaldan um hásumarið, ef það bar við, var það
fyrir einhver mistök. Þegar þær nálguðust burð var ætíð
vitjað um þær á nóttunni, og jafnvel vakað yfir þeim, ef
þær voru búnar að hafa yfir, eða þær þættu burðarlegar.
Þótti það hirðuleysislegt, ef kýr bar í flórinn, enda var það
sjaldgæft. Æfinlega var vakað yfir kúm, þangað til þær
urðu heilar, ef þær báru seint að kveldi. Þeim, sem vakti,
var gefið eitthvert góðgæti í vökubita. Þegar kýrnar höfðu
karað kálfinn, var hann tekinn og ýmis látinn í kálfsbás,
sem var á stéttinni eða inn í gamla eldhús. Þegar kálfum
var slátrað var það oftast gert 4 dögum til viku eftir að þeir
voru bomir. Kálfsketið var oftast selt til Akureyrar. Það
var eftirsótt nýmeti á vetrum, og því betra, sem kálfurinn
var lengur alinn. Annars féll Stefáni alltaf illa að aflífa
kálfa, og hann gat helst ekki borðað kálfsket.
Ætíð var þess gætt, að sem minnstur umgangur væri um
fjósið milli mála. Kýmar þurfa að hafa ró, sagði gamla
fólkið.
d. Búfjársjúkdómar.
Enda þótt búfjárkvillum gæti skotið upp á öllum tímum
árs, tel ég rétt að geta þeirra hér, því að mest varð vart við
þá á vetrum sem vænta mátti, þegar allar skepnur voru í
húsi.
Helstu sauðfjárkvillamir voru höfuðsótt og bráðapest.
Máttu þeir báðir þó heita úr sögunni seinni árin, sem hér
er fjallað um. Bólusetningin útrýmdi bráðapestinni. Var
bólusett á hverju hausti, öll líflömb og veturgamalt fé.
Gerði Jón bóndi í Dunhaga það fyrri árin, en síðar lærðu
þeir bræður það, og bólusetti Halldór Stefánsson oftast,
einnig stundum fyrir nágrannana. Fyrir kom að eitt og eitt
lamb drapst úr bráðapest á haustin áður en bólusett var,
og jafnvel einstöku veturgömul kind, en fjarri fór því, að
slíkt gerðist árlega. Helst þótti pestarhætt á haustin, ef
langvinn frost gengu áður en fé væri tekið í hús, en jörð
auð og héluð.
Höfuðsótt var einnig sárasjaldgæf, og eftir 1910, að ég
fór að fylgjast með fé, efast ég um að meira en 1-2 kindur
hafi drepist úr henni. Hundar voru hreinsaðir árlega, og
eins og fyrr getur var mestu varfæmi gætt í meðferð sulla
og sollinna líffæra á blóðvelli.
Síðari árin bar dálítið á riðusótt. Kom hún upp á bæ
einum í Öxnadal og virtist smita frá sér, ef kindur höfðu
samgang við fé þaðan. Þannig fann hrútur einn að heiman
upp á því að ganga þar í kvíám eitt sumarið. Varð að lóga
honum vegna riðusóttar í vetrarbyrjun. Engin ráð voru til
við henni.
Stundum f engu ær og lömb skitu á vetrum. V ar þeim þá
gefið tóbaksseyði og batnaði oftast við það, einnig var
Heima er bezt 331