Heima er bezt - 01.10.1978, Blaðsíða 21

Höfuðból Eyjafjarðar
2 „Bærinn“
Með tilskipuninni um „fríheit“ kaup-
staðanna á Islandi 17. nóv. 1786 og
innreið fríhöndlunarinnar svonefndu
sem fylgdi i kjölfarið (1787) var í
fyrsta skipti í sögu íslands reynt að
teygja menn til að setjast að í kaup-
stöðum og skapa þar borgaralega
lífshætti. Hverjum þeim sem þetta
vildi þiggja var heitið mörgum fríð-
indum og sérréttindum. Sá sem æskti
borgararéttar átti að fá hann, sverja
trúnað við kónginn (borgaraeiðurinn)
og fá síðan sitt bréf ókeypis. Eftir það
mátti hann stunda verslun í þeim
héruðum sem lágu undir hvern kaup-
stað. En þeir voru tilnefndir 6 sam-
kvæmt tilskipuninni. Handiðnaðar-
mönnum var einnig heitið ýmsum
náðarveitingum ef þeir vildu setjast
að í kaupstað. Þeir höfðu rétt til að
gerast meistarar og selja smíðisgripi
sína og vinnu á sama hátt og kaup-
menn, en ekki máttu þeir hafa aðra
kaupverslun. Byggingarstæðum
skyldi úthlutað til borgaranna ókeypis
á þann hátt að þau yrðu eigi of náin
hvert öðru og skyldi hverjum hús-
grunni fylgja garðstæði. Og fleiri
fríðindi fylgdu sem nýjabragð var að,
svo sem trúarbragðafrelsi og tíma-
bundin skattfríðindi o.fl.
En kaupstaður þótti varla standa
undir nafni nema þar byggju aðrir
menn en þeir sem verslun og hand-
iðnir stunduðu. Annar vinnukraftur
þótti og nauðsynlegur. Því má með
töluverðum rétti segja að með þessari
nýju skipan hafi gömul „vandræða-
böm“ bændaþjóðfélagsins, lausa-
menn og húsmenn, öðlast nýtt gildi í
tilverunni þótt um þá væru látnar
gilda aðrar og strangari reglur en um
aðra kaupstaðarbúa og tálmanir væru
settar fyrir aðstreymi þeirra.
Raunverulega boðuðu þessar nýju
stéttir kaupstaðanna, borgarar, hand-
iðnaðarmennirnir og tómthúsmenn-
imir, nýja verkaskiptingu hjá þjóð-
inni. En svo að segja allt fram að þessu
timabili hafði saga hennar streymt
fram í farvegi stétta sem skiptust í
bændur og vinnuhjú. Margur jarðar-
eigandinn hafði þó gránað í vöngum
yfir þeim losarabrag sem fyrir löngu
var farinn að setja mark sitt á þessa
stéttagreiningu.
Það er augljóst að rausnarlegum
„fríheitum“ kaupstaðatilskipunarinn-
ar og fríhöndluninni var ætlað að
renna stoðum undir framfarir og vel-
megun á fslandi. En hér fór öðruvísi
en bestu menn þjóðarinnar væntu.
íslendingar voru gjörsamlega van-
búnir og kunnu lítt til verka til þess að
geta hagnýtt sér þessi fríðindi fyrst í
stað. Lærðir íslenskir iðnaðarmenn
voru fáir. Og þeir íslendingar sem
hugðu á kaupskap fengu úrgang
verslunarhafnanna um að velja. Það
voru því danskir, norskir og sles-
víkskir þegnar danakóngs sem fleyttu
rjómann ofan af þessari framfaravið-
leitni.
En þrátt fyrir þetta varð tilskipunin
um „fríheit“ kaupstaðanna á íslandi
upphaf að miklum aldaskiptum í sögu
íslensku þjóðarinnar.
Akureyri var einn þeirra se\ versl-
unarstaða sem veitt var kaupstaðar-
réttindi með þessari nýju tilskipun.
Kaupsvið hennar náði yfir fjórar
norðursýslumar: Húnavatns-, Skaga-
fjarðar-, Eyjafjarðar- og Þingeyjar-
sýslu. Þetta var stórt verslunarsvæði
sem hefði getað orðið vettvangur at-
Heima er bezt 341