Æskan - 01.02.1972, Blaðsíða 32

Hvernig gat lyfsalinn orðið félagi í Hinni konunglegu vísindaakademiu?
Anton van Leeuwenhoek var almennur borgari í hollenzka
þorpinu Delft og starfrækti þar lyfsölu. Þaö eina í fari hans, sem
var frábrugðið öðru fólki, var tómstundaiðja hans: Hann notaði
Ein af fyrstu smásjánum,
em Leeuwenhoek smíðaSi.
allar tómstundir sínar til þess að búa til stækkunargler. Á hans
tíma gátu beztu glerslípunarmenn aðeins framleitt gler, sem
stækkuðu i mesta lagi tíu sinnum. Þau voru nær eingöngu notuð
af nærsýnu fólki til þess að lesa með.
En Leeuwenhoek gerði sig ekki ánægðan með þessi ,,gleraugu“.
Hann setti sér það takmark að búa sjálfur til betri stækkunargler.
Hann var yfirhlaðinn störfum alla daga i lyfjaverzlun sinni. Á
kvöldin hraðaði hann sér heim og sat þar tímunum saman við að
slípa örsmáar gleragnir, sem varla voru stærri en punktur. Hann
útbjó hundruð slíkra glerja, og með tímanum varð leikni hans í
þessu svo mikil, að honum tókst að lokum að slípa linsur, sem
gátu sýnt flugu 150 sinnum stærri en hún raunverulega var. Hann
smiðaði einnig gull- og silfurumgerðir um þessar linsur sínar, og
oft hafði hann með sér, ef hann var á gönguferðum, safn af
þessum stækkunarglerjum til þess að virða fyrir sér í stækkun
það, sem honum þótti athyglisvert í náttúrunni. Hann smíðaði
sér ramma og kom þar fyrir stækkunargleri með spegli undir,
sem endurvarpaði birtu á glerið. Óslípað gler setti hann milli
linsunnar og spegilsins og lét þar á það, sem hann vildi skoða
sérstaklega vel þannig, að spegilbirtuna bar undir það. Þannig
var stækkunarglerið orðið að smásjá.
Þegar honum hafði þannig tekizt að smiða sér fullkomnasta
stækkunargler samtímans, vaknaði áhugi Leeuwenhoeks á þvi
að skoða allt, sem hann gat komið undir smásjána.
Hann hafði aldrei talið sig vera neinn náttúrufræðing, en hann
átti til að bera fróðleiksþorsta og þolinmæði hins sanna visinda-
manns. Hann virti fyrir sér í smásjánni fiskhreistur, mannshár,
flugnafætur og jafnvel rykagnir. Hann athugaði allt mjög,gaum-
gæfilega, ekki aðeins eitt mannshár heldur hundruð þeirra. Hann
hélt skrá yfir allt, sem hann skoðaði, og gekk ekki frá teikningu,
sem hann nefndi „mannshár", fyrr en hann var öruggur um, að
öll hár voru byggð upp á sama hátt.
Um þetta leyti höfðu nokkrir vísindamenn í Bretlandi hópað
sig saman og nefndu félagsskap sinn „Hina konunglegu aka-
derniu". Meðal þátttakenda í þessum félagsskap voru efnafræð-
ingurinn Robert Boyle, uppfinningamaðurinn Robert Hooke og
hinn víðfrægi Isaac Newton.
Nú vildi svo til, að einn vina Leeuwenhoek í Delft var heiðurs-
félagi í Hinni konunglegu akademíu, og hann hvatti Leeuwenhoek
til þess að skrifa hinum brezku vísindamönnum og skýra þeim
frá uppgötvunum sínum.
Leeuwenhoek varð glaður yfir að finna einhvern, sem hann
gat rætt við af fullum skilningi um athuganir sínar, því að flestir
aðrir í Delft töldu hann smáskrítinn eða einfaldlega geðtruflaðan.
Yfirskriftin á fyrsta bréfinu var þannig: „Dæmi um athuganir hr.
Leeuwenhoeks í smásjá sinni á fiskhreistri, kjöti, flugnafótum
o. s. frv.“
Bréfið vakti áhuga hinna lærðu meðlima félagsskaparins, og
hann var bréflega beðinn að skrifa þeim aftur, ef honum tækist
að gera einhverjar nýjar athuganir.
Dag nokkurn datt Leeuwenhoek í hug að athuga einfaldan
vatnsdropa í smásjánni úr vatnstunnu heima hjá sér. Honum var
ekki Ijóst, að með þessu átti hann eftir að gera eina þýðingar-
mestu uppgötvun í sögu náttúrufræðinnar. Sér til mikillar undr-
unar sá hann sæg af agnarsmáum lífverum velta sér í vatnsdrop-
anum. Honum sýndist þetta vera smádýr með furðulegu sköpulagi.
Þau voru svo smágerð, skýrði hann frá, að álykta mætti, að
milljón þeirra kæmist fyrir á einu sandkorni!
Þessi ólærði maður varð fyrsti maðurinn til að sjá hinar ör-
smáu lífverur, sem við þekkjum undir heitunum gerlar og sýklar.
Þessi uppgötvun Leeuwenhoeks átti síðar eftir að valda straum-
hvörfum í læknavisindum og gera vísindamönnum og læknum
mögulegt að vinna á ótal sýklum og hindra sjúkdóma af þeirra
völdum. Það hefði verið auðvelt fyrir Leeuwenhoek að álykta ein-
faldlega þannig, að þessar lífverur hefðu borizt i vatnið úr loftinu.
En sannur vísindamaður krafðist sönnunar. Hann hreinsaði sam-
vizkusamlega glerhylki, safnaði í það rigningarvatni, rannsakaði
það undir smásjánni — og fann engar lífverur í því.
En þegar þetta sama rigningarvatn hafði legið nokkra daga í
opnu hylkinu, fann hann þúsundir af þessum örsmáu lífverum I
þvi. En þessi niðurstaða nægði honum ekki. Hann rannsakaði vatn
úr pollum, úr þakrennum, stöðuvötnum, lækjum og vatnsgeymum
— í stuttu máli alls staðar þar sem vatn var að finna. Eftir athug-
anir svo mánuðum skipti komst hann að þeirri niðurstöðu, að
gerlarnir þyrluðust með loftstraumum, ósýnilegir auganu, og sett-
ust eins og ryk á alla hluti, en vöknuðu til lífs í vatninu. Anton van
Leeuwenhoek hélt áfram að rannsaka allt, sem honum barst í
hendur, í hinni undursamlegu smásjá sinni. Dag nokkurn stakk
hann sig f fingur, og fullur forvitni fór hann að rannsaka blóð-
dropann. Þannig varð hann einnig fyrsti maður til þess að skoða
blóðdropa og sjá í honum þær milljónir smávera, sem lifa í
blóðinu.