Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Blaðsíða 9

eins og áður segir, og því þarf að kanna hinn hugmyndalega og sögulega bakgmnn.
í öðru lagi þurfa dómstólar oft að fást við efni sem lögfræðin ein á ekki svör
við. Þótt meginviðfangsefni dómstólanna sé að leysa úr réttarágreiningi og
dæma í refsimálum verður að líta til þess að úrlausnir dómstóla eru oft byggðar
á öðru en lögfræðilegum álitaefnum eingöngu. Stundum er úrlausn háð því að
tekin hafi verið afstaða til atriða sem byggð eru á mati, t.d. hagsmunamati eða
mati á gögnum með hliðsjón af því hvað telst sannað og hvað ekki. Starfsemi
dómstólanna er því hvorki byggð á hreinum lögfræðilegum grunni né verður
leitað til lögfræðinnar einnar þegar verksvið dómstóla er skilgreint. Þetta þarf
að hafa í huga, meðal annars þegar metið er hverjum hæfileikum dómarar þurfa
að vera búnir. í lokin verða dregnar ályktanir um meginatriðin, sem hér verður
fjallað um, og gerð nánari grein fyrir forsendum þess að dómstólamir njóti
trausts og að þeir geti gegnt því hlutverki sem þeim er ætlað í réttarríkinu.
2. UM RÉTTARRÍKIÐ OG HLUTVERK DÓMSTÓUA
Með upplýsingastefnunni komu fram nýjar hugmyndir í lok 17. aldar og á
18. öld sem ætlað var að kollvarpa fyrri kenningum um að vald konungsins
kæmi frá Guði. Samkvæmt kenningum enska heimspekingsins John Locke í riti
hans Ritgerð um ríkisvald er grundvöllur ríkisvalds einskonar sáttmáli sem
tryggir frið, allsherjarreglu og frelsi samfélagsþegnanna. Samkvæmt þessu
kemur ríkisvaldið frá samfélagsþegnunum en ekki frá Guði.1 Þessar og fleiri
slíkar hugmyndir um ríkisvaldið og réttlætingar fyrir því komu meðal annars
fram í tilefni af ófriði og valdabaráttu sem þá ríkti um alla Evrópu og brýnt var
að uppræta. Því var ljóst að vald þurfti að vera til staðar sem gat sett niður deilur
og tryggt þar með öryggi og frið. I tilvitnuðu riti má segja að settar séu fram
kenningar um grundvallaratriði réttan íkisins.
Kenningamar um réttarríkið eru byggðar á réttarheimspekilegri eða stjóm-
spekilegri hugmyndafræði. Skilgreiningar á réttarríkinu eru þó ekki einhlítar
enda hafa fræðimenn, einkum réttarheimspekingar, lagt mismunandi áherslur í
umfjöllun og útskýringum á réttarríkishugtakinu. Kenningar um réttarríkið eru
því margvíslegar og geta verið flóknar. Þær þarf þó að skilgreina til þess að unnt
verði að meta hvort grundvallarreglur, sem hugmyndirnar um réttarríkið eru
reistar á, hafi verið virtar. Hér verða aðeins settar fram skilgreiningar sem mestu
máli skipta fyrir það efni sem hér er til umfjöllunar.
Hvergi er að finna í lögum, hvað þá í stjómarskrá, almenna heildstæða skil-
greiningu á hugtakinu „réttarríki“ I almennri umræðu sem og í lögfræðilegri
umfjöllun er þó einatt vísað til þess að tiltekin atriði samræmist ekki grund-
vallarhugmyndum um réttarríkið. Þar er átt við ákveðnar grundvallarreglur, sem
taldar eru gilda og nauðsynlegt sé að virða, til að unnt sé að tala um réttarríki.
Við skilgreiningar á réttarríkishugtakinu getur þurft að grípa til þess að lýsa
1 Ritgerð Locke kom fyrst út í London 1689 eins og fram kemur á bls. 9 í inngangskafla eftir Atla
Harðarson í útgáfunni sem hér er vitnað til.
467