Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Page 10

ákveðnum hugmyndum, sem kenningar um réttarríkið eru byggðar á, eða mark-
miðum sem þeim er ætlað að þjóna. Skilgreiningar á réttarríkinu geta þó stund-
um falist í því að gera grein fyrir einkennum þess eða kröfum sem uppfylla þarf
til að um réttarríki geti verið að ræða.
Kenningamar um réttarríkið segja til um ákveðið fyrirkomulag sem
þjóðfélagsskipaninni er ætlað að standa á. Þær eru meðal annars byggðar á
hugmyndum um að þjóðfélagið skuli lúta almennum reglum sem settar eru með
lögum. Einnig eru þær byggðar á því að leyst sé úr deilum í þjóðfélaginu á
grundvelli þessara reglna sem gilda á sama hátt fyrir alla sem eins er ástatt um.
Eitt megineinkenni réttarríkisins er að fara þarf að lögum og lögin eiga að vera
þannig úr garði gerð að samfélagsþegnarnir geti áttað sig á efni þeirra og hagað
háttsemi sinni til samræntis við þau.
Réttarríkishugtakið tengist enn fremur hugmyndum um frelsi einstaklingsins
og kenningum um hvemig það verði tryggt. Þar er lagt til gmndvallar að samskipti
einstaklinga, stjómvalda og annarra í réttarríkinu skuli lúta réttarreglum. I því felst
ákveðið öryggi borgurunum til handa gegn því að þeir verði beittir gerræðis-
legum ákvörðunum stjórnvalda eða yfirgangi þeiiTa og annaira. Samkvæmt
þessu verða aðgerðir og ákvarðanir stjómvalda að byggjast á lögum eða viðeig-
andi lagaheimildum, en stjómvöld eiga að vera bundin af lögum eins og allir
aðrir í samfélaginu. Lagaheimildimar eiga að kveða á um hvað stjórnvöld megi
gera og hverjum aðferðum þeim sé leyfilegt að beita í samskiptum við ein-
staklinga og aðra sem réttinda njóta að lögum.
Til þess að um réttarríki geti verið að ræða verður tilteknum kröfum að vera
fullnægt. Lögin verða t.d. að uppfylla ákveðin skilyrði til að þau verði talin full-
nægja kröfum réttamkisins. Lögin eiga að vera almenn en í því felst að þau
mega ekki beinast sérstaklega gegn tilteknum aðilum, svo sem ákveðnum
hópum eða einstaklingum. Lögin eiga því að vera þannig úr garði gerð að í
þeim felist almennar reglur en ekki einstaklingsbundnar. Þau mega þar af
leiðandi ekki segja fyrir um meðferð eða úrlausnir einstakra mála. Lögin verða
jafnframt að vera skýr, í innbyrðis samræmi þannig að unnt sé að fara eftir
þeim, þekkt, fyrirsjáanleg og framvirk en ekki afturvirk. Þetta á sérstaklega við
um refsilög enda stangast það á við grundvallarhugmyndir um frelsi einstak-
lingsins verði honum gerð refsing nema fyrir því sé viðhlítandi refsiheimild,
sem kemur fram í lögum sem hann þekkir og getur skilið.2 Framangreindar
reglur fela í sér ákveðna vernd einstaklingsins með því að hann getur áttað sig
á því fyrir fram hvaða íþyngjandi reglur gildi um háttsemi hans. Þess vegna má
segja að það sé mikils virði að búa í réttarríki.
Þótt viðurkennt sé að stjórnvöldum beri að fara að lögum, að ákvarðanir
þeirra verði að vera byggðar á lögum og að þau ntegi ekkert aðhafast gegn
borgurum réttarríkisins nema samkvæmt lögum eða heimildum, sem byggðar
2 Krafa réttarríkisins um að lög þurfi að birta á rætur að rekja til þess að ekki verði farið fram á að
lögum sé hlýtt nema sá sem það á að gera eigi þess kost að þekkja þau. í 27. gr. stjómarskrárinnar
segir að birta skuli lög.
468