Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Page 37

fyrir því að dómstólarnir geti gegnt hlutverkinu, sem þeim er ætlað í réttar-
ríkinu, er að hver og einn geti með réttu treyst því að dómstólarnir uppfylli
skyldumar sem lagðar eru á þá sem sjálfstæðar og hlutlausar stofnanir.
Þá má spyrja að því hvort dómstólarnir skapi frið í samfélaginu á sama tíma
og opinber gagnrýni á dómstóla og dómsniðurstöður virðist talin sjálfsögð í
hinu opna samfélagi nútímans. Dómstólarnir verða að sæta eðlilegri gagnrýni
enda ekki hægt að halda öðru fram en að þeir þurfi á réttmætu aðhaldi að halda
eins og aðrir. Gagnrýnin þarf því að vera sanngjörn og réttlát til að hún komi að
gagni. Hún má heldur ekki vera þannig að hún ógni sjálfstæði eða hlutleysi
dómsvaldsins. Allir eiga að geta treyst því að dómarar dæmi eftir lögunum en
ekki eftir opinberri gagnrýni eða öðrum álíka þrýstingi. Þess vegna mega
dómarar heldur ekki vera háðir öðrum eða tengdir þeim þannig að hætta sé á að
hlutleysi þeirra sé ógnað. Ef sú væri raunin væri dómsvaldið að bregðast hlut-
verkinu sem því er ætlað að þjóna í réttarríkinu. Þar á því við eins og endranær
að hlutleysið verði að teljast ein meginforsendan fyrir því að dómstólamir njóti
trausts. Þess vegna verður réttarríkið að ráða yfir aðferðum sem geta tryggt það.
Skilgreiningar á hlutverki dómstóla í réttarrrkinu og reglum um sjálfstæði
og hlutleysi dómara eru nauðsynlegar en augljóst er hverjum markmiðum
þessum reglum er ætlað að þjóna. Vandasamt getur hins vegar verið að beita
þeim. Hér að framan er því lýst hvemig reglur um hlutleysi dómara geta verið
erfiðar viðfangs. Eigin afstaða og viðhorf dómara getur t.d. valdið meiri vanda-
málum en æskilegt er. Aðferðir til að sjá við því eru ekki traustar en þeirra er
hins vegar þörf. Nauðsynlegt er að líta til þess hver vandamálin eru og hvort hér
eru á ferðinni atriði sem eru til þess fallin að veikja dómsvaldið eða grafa undan
því. Þá er einnig rétt að athuga hvort eitthvað mætti færa til betri vegar til að
styrkja dómsvaldið og þar með auka réttaröryggið.
Ohjákvæmilegt er að dómstólarnir taki afstöðu til pólitískra álitaefna, en
þessi þróun hefur orðið hér á landi eins og í öðrum löndum af ástæðum sem
hefur verið lýst liér að framan. Þetta kemur meðal annars til af ýmsum breyt-
ingum, bæði í þjóðfélaginu og í hinu lagalega umhverfi, meðal annars þess að
túlkun ákvæða stjómarskrárinnar og mannréttindasáttmála getur snúist um
pólitísk átök. Hér að framan er því haldið fram að ákveðin mótsögn felist í því
að krefjast þess að dómstólar séu hlutlausir á sama tíma og þess er krafist að
þeir taki afstöðu til pólitískra álitaefna. Með þessu getur meðal annars skapast
sú hætta að dómstólarnir fari út fyrir valdmörkin, en slíkt er til þess fallið að
grafa undan trausti á dómsvaldinu. Bent er á að varðveisla hlutleysisins geti
reynst besta vömin gegn því að dómstólarnir fari út fyrir valdmörkin. Einnig er
mikilvægt að til dómarastarfa veljist þeir sem hafa mesta hæfileika til að beita
lögum á úrlausnarefnin, sem dómstólamir fá til meðferðar, og færni til að gegna
starfinu af fagmennsku. Mikilvægt er að hver og einn dómari sé ekki því marki
brenndur að vera hallur undir ákveðin pólitísk rök. Slíkt er mjög til þess fallið
að skapa tortryggni og vekja efasemdir um hlutleysi, en miklu skiptir að hver
og einn dómari njóti trausts.
495