Stúdentablaðið - 01.02.2010, Side 32

Árný Ingvarsdóttir sálfræðingur
Skammdegis-
þunglyndi
Á hverju ári er ákveðinn hópur fólks á norðlægum slóðum sem finnur til vaxandi
þreytu, slens og drunga þegar daginn tekur að stytta. Þegar vorið kemur með bjartari
dögum hverfa einkennin hins vegar eins og dögg fyrir sólu.Við tölum gjarnan um
hugtakið skammdegisþunglyndi sem samnefnara þessara einkenna. En hvernig iýsir
skammdegisþunglyndi sér? Hvernig er raunverulegt skammdegisþunglyndi frábrugðið
vægu orkuleysi og aukinni löngun landans til að sofa út á morgnana? Hversu algengt
er það og hverjar eru taldar orsakir skammdegisþunglyndis? Og síðast en ekki síst,
hvað er til ráða þegar um skammdegisþunglyndi er að ræða?
I raun og veru er skammdegisþunglyndi ekki
frábrugðið annars konar þungiyndi ef frá er talin
sú staðreynd að það er bundið við ákveðna árstið.
Helstu einkenni eru mikil þreyta og erfiðleikar við
að vakna á morgnana, aukin löngun í kolvetnisríka
og sæta fæðu, orkuleysi og einbeitingarskortur.
Sömuleiðis getur fólk fundið til minni löngunar til
samvista við aðra, aukinnar neikvæðni i hugsun og
vonleysistilfinningar.
Mikilvægt er að gera greinarmun á raunverulegu
skammdegisþunglyndi og vægari einkennum,
svo sem löngun fólks til að sofa lengur i myrkrinu
á morgnana og þeim örlitla drunga sem margir
finna fyrir þegar lífið kemst í fastar skorður eftir
jólahátíðina og dimmir kaldir mánuðir teygja úr sér
á almanakinu fram að næsta fríi. Háveturinn er að
mörgu leyti mikill álagstími hjá flestum, hvort heldur
er á vinnumarkaðinum eða í skólum. Algengt er
að verkefni og prófatarnir séu í hámarki á þessum
tíma en einnig upplifa sumir streitu tengda jólum
og spennufall að þeim loknum. Því er ekki óeðlilegt
að mann langi helst að kúra uppi í sófa við kertaljós
þá daga sem vetrarlægðirnar geisa og sólin nær
vart upp fyrir sjóndeildarhringinn á hádegi. Þegar
um raunverulegt skammdegisþunglyndi er að ræða
er staðan hins vegar öllu alvarlegri. ( þeim tilvikum
finnur fólk gjarnan fyrir mjög slæmum einkennum
daglega yfir langan tíma og kemur ástand þess
verulega niður á lífsgæðum og afköstum í leik
og starfi. (verstu tilfellunum getur fólk orðið
óvinnufært með öllu og jafnvel íhugað að taka líf
sitt þar sem það sér enga leið út úr vanltðaninni.
Mikilvægt er að leita sér hjálpar í tæka tíð, einkum
ef vanlíðanin er dagleg.
Orsakir skammdegisþunglyndis eru ekki að fullu
kunnar en þó er Ijóst að birta - eða skortur á
henni öllu heldur - hefur mikið þar að segja. Þetta
sést best i þeim tilfellum þar sem fólk þjakað af
skammdegisþunglyndi ferðast til suðlægari landa
og losnar við einkenni sin á örfáum dögum.
Þegar það snýr aftur norður á bóginn birtast
einkennin á ný. Ein af kenningunum sem uppi
eru um orsök skammdegisþunglyndis er að um
röskun á dægursveiflu sé að ræða sem leiði til
þunglyndiseinkenna. Dægursveifla fólks, oft
kölluð líkamsklukka, þ.e. þaðjafnvægi sem
skapast milli svefns og vöku, stjórnast að einhverju
leyti af hormóninu melatóníni. Hormónið hefur
það hlutverk að gera fólk syfjað þegar dimmir. (
myrkrinu eykst framleiðsla melatóníns en minnkar
svo á ný um leið og birtir að nýju að morgni. Yfir
háveturinn þegar myrkrið er ráðandi viðhelst
framleiðsla melatónínsins sökum birtuskorts og
leiðir til aukinnar þreytu og slens. Einnig er líklegt
að boðefnið serótónín eigi þar hlut að máli en
skortur á því getur leitt til þunglyndiseinkenna.
Tíðni skammdegisþunglyndis eykst eftir því
sem norðar dregur í heiminum. Þannig þekkist
skammdegisþunglyndi ekki við miðbaug en eykst
eftir því sem norðar dregur í Bandaríkjunum og
hefur mælst um 10% í Alaska og nyrst i Noregi.
Rannsóknir hafa þó leitt í Ijós að Islendingar virðast
vera óvenju ónæmir fyrir skammdegisþunglyndi
miðað við staðsetningu landsins á hnettinum.
Þannig hafa rannsóknir sýnt að aðeins 3,8%
(slendinga þjást af skammdegisþunglyndi og
það er ekki í samræmi við þá almennu reglu að
tíðni skammdegisþunglyndis aukist eftir því sem
norðar dregur. Athygli hefur vakið að þegar
Vestur-lslendingar í Kanada voru rannsakaðir
kom hið sama í Ijós - þeir sýndu minni einkenni
skammdegisþunglyndis en aðrir íbúar á svipuðum
slóðum. Leiða má að því líkur að um aldalanga
aðlögun sé hér að ræða, þ.e. að í gegnum
aldirnar hafi íbúar, einangraðir á Islandi, aðlagast
skammdeginu. Vera má að þeir sem ekki þoldu
skammdegið hafi verið ólíklegri til að eignast maka
og geta af sér afkvæmi og þannig hafi ákveðið
náttúruval átt sér stað.
En hvað er til ráða við almennu vetrarsleni annars
vegar og skammdegisþunglyndi hins vegar? Þegar
um væg þreytueinkenni og orkuleysi - svokallaðan
vetrarþlús - er að ræða er ágætt að hafa í huga
mikilvægi daglegrar hreyfingar, einkum úti við
yfir bjartasta tíma dagsins, og neyslu hollrar og
næringarríkrar fæðu. Einnig ber að passa upp á að
svefn sé í föstum skorðum og það getur verið gott
að lengja jafnvel svefntímann um eina klukkustund
á sólarhring ef unnt er.
I þeim tilfellum hins vegar, þar sem fólk þjáist af
alvarlegri einkennum er mikilvægt að taka málin
föstum tökum sem fyrst. Ýmsar meðferðir hafa
gefið góða raun og í því skyni ber fyrst að nefna
Ijósameðferð. I slíkum tilfellum er um að ræða
sérstaka gerð lampa sem gefa frá sér birtu sem líkist
raunverulegri dagsbirtu en fólki ber að hafa slíkan
lampa tendraðan í nokkrar klukkustundir daglega.
Með þessu móti má blekkja heilann og koma
efnabúskap hans í réttar skorður. I öðru lagi má
nefna meðferðarform sem notuð eru gegn almennu
þunglyndi, svo sem hugræna atferlismeðferð
og lyfjagjöf. I hugrænu atferlismeðferðinni er
fólki kennt hvernig það getur breytt neikvæðu
hugsanamynstri og þannig haft áhrif á líðan sína og
hegðun. Staðreyndin er nefnilega sú að hugsun,
líðan og hegðun eru nátengdir þættir sem hafa
innbyrðis áhrif hver á annan. I erfiðustu tilvikunum
getur lyfjagjöf reynst nauðsynleg þar til ástandið
skánar með hækkandi sól.
Höfum hugfast að vera góð hvert við annað í
skammdeginu, njóta þess sem veturinn hefur upp
á að bjóða og hikum ekki við að tjá líðan okkar og
leita aðstoðar ef eitthvað bjátar á.
32 STÚDENTABLAÐIÐ