Samtíðin - 01.05.1943, Blaðsíða 20

16
SAMTÍÐIN
ingar, sammerkt orð eða það, sem
synonyms heita á ensku. En alger-
lega sammerkt orð eru í fæstum
tungum mörg og mjög fá hérlend-
is, vegna þess hve íslenzkan er ein-
stofna tré. Þess vegna hjó Snorri
Sturluson til orðið samheiti og Iiafði
í rýmri merkingu, — viður og selja
eru samheiti, sagði hann (en selja
var víðir). Samheiti eru orð, sem
geta táknað sama hugtakið eða hug-
tökin, þótt jaðarmerkingar orðanna
og stílgildi séu jafnan sundurleit, og
einstöku sinnum, þótl aðalmerking-
ar séu mjög fjarskyldar.
Nú er unnið að samheitahúk, sem
ég er við riðinn og á að verða full-
samin 1946. Það er ekki „sýnonýma“-
hók, heldur samheitahók á hlið-
stæðum grundvelli við Alvíssmál
Eddu, nafna- og heitaþulur Snorra-
Eddu (Skáldskaparmál) og Thes-
aurus og English Words and Phras-
es eftir Roget, vinsæl bók meðal
allra enskulæsra manna. „Sýno-
nýma“-bækur um öll nálega sam-
mcrkt orð eru að visu mikið not-
aðar víða um lönd, en við vand-
lega ihugun hef ég sannfærzt um,
að okkur sé meiri fengur að bók
með samheitaskrám, eins og Roget
samdi. Slafrófsröð kýs ég þó að
fylgja á uppsláttarorðum, svo að
helztu notkunarkostir einfaldra
sammerkingabóka ættu að nást. Merk-
ing orða verður hvergi skilgreind
nema af undantekningarástæðum,
en sammerktu orðin, sem standa
við hliðina, látin skýra hana sjálf-
krafa og svo setningadæmi, þar
sem rúm leyfir og brýnust er þörf.
Engin leið er að láta samheitabók
koma í stað fullkominnar orðabók-
ar, heldur heimtar hún hina full-
komnu orðabók bráðlega á eftir sér,
spái ég.
Um útlit og einstakar orðaþulur
bókarinnar skal ekki fjölyrt, aðeins
getið þess, að fljótgert á að verða
hverjum meðalskýrum manni, að
finna þar þau orð tungunnar, sem
hann kemur ekki vel fyrir sig í svip-
inn, en finnst hann þurfa yfir liugs-
un sína, og til ýmiss konar náms
yrði hún nothæf. Stundum getur
hugsun manns skýrzt við slíka orða-
leit. „Þá nam eg frævast og fróður
vera og vaxa og vel hafast, orð mér
af orði orðs leilaði,“ mælti orðlist-
arhöfundur Ásgarðs.
Mótheiti eru þau orð, sem geta
táknað andstæð hugtök við sam-
svarandi samheiti. Fátt örvar het-
ur hugsun en andstæður og mótheiti,
og' sjaldan er orð skilið til fullnustu,
nema sjá megi ranghverfu þess eða
andstæðu fyrir hugskotsaugum.
Samkvæmt tilgangi og eðli hókar-
innar verður lögð nokkur áherzla
á að sýna jafnan mótheitin.
Tækni 20. aldar og verkaskipting
stélta gera nýjar kröfur til máls-
þróunar, og málið hefur aldrei ver-
ið á eins hröðu skeiði heilbrigðra
og ólieilhrigðra breytinga og nú.
Þarfar breytingar á að greina frá
óþörfum, róttæk stefna og íhalds-
semi eiga rétt á sér hlið við hlið.
En fyrsta krafan, sem þróunin má
ekki brjóta bág við, er, að tungan
sé ein, klofni aldrei i fornt og nýtt
mál né i sveita- og kaupstaðamál,
alþýðu- og lærdómsmál, sérmál
þröngra stétta, hafnarkviamál, sem