Fréttablaðið - 01.06.2010, Blaðsíða 16

16 1. júní 2010 ÞRIÐJUDAGUR
Jón Ólafsson, prófessor við Háskólann á Bifröst, skrifaði
grein um vanda Háskóla Íslands
í Fréttablaðið þriðjudaginn 18.
maí. Í kjölfar Skýrslunnar held
ég að það sé mjög gott að staða
og hlutverk allra háskóla landsins
sé rædd á opinberum vettvangi.
Jón kemst að þeirri niðurstöðu
að helsti vandi HÍ sé sá að hann
sé stórfyrirtæki sem stundi ekki
nægilega sjálfsgagnrýni og nefn-
ir þar sérstaklega Viðskiptafræði-
deild. Ekki hef ég orðið var við
það að smáfyrirtæki stundi sjálfs-
gagnrýni frekar en stórfyrirtæki.
Að auki eru menntastofnanir ekki
stórfyrirtæki. Innan slíkra stofn-
ana þarf að stunda sjálfsgagnrýni
og hún hefur ekki verið nægileg
innan HÍ. Það er rétt hjá Jóni en
skýrist miklu frekar af mjög tak-
mörkuðum stuðningi ríkisins við
skólann frekar en af stærð hans.
Það er staðreynd að framlög til
háskóla á Íslandi eru einungis 60-
70% af því sem gerist í nágranna-
löndum okkar, sé miðað við hlutfall
af þjóðarframleiðslu (Educat-
ion at a Glance 2009). Þetta þýðir
einfaldlega það að til að reka HÍ
eins og OECD löndin gera þyrfti
framlag ríkisins að aukast um 6-7
milljarða. Þessi ömurlegu rekstr-
arskilyrði kalla hreinlega á það að
starfsfólk skólans standi saman og
verji grunnþjónustu skólans. Þá
lendir sjálfsgagnrýnin aftar og
fer aðallega fram á HI-starf póst-
listanum.
Í Skýrslunni kemur bæði fram
að allt háskólasamfélagið hafi
verið allt of veikt í aðdraganda
hrunsins og einnig að skólar á
háskólastigi hafi sprottið upp eft-
irlitslaust. Það má skrifa á fyrr-
verandi menntamálaráðherra.
Verra er að núverandi stjórnvöld
hafa ekki brugðist á neinn hátt
við þessu og því virðist það vera
stefna áfram að hafa háskólasam-
félagið máttlítið og dreifa veikum
kröftum á marga staði. Ríkið þarf
að efla sína háskóla en ekki veikja
þá. Ríkið veitir hærra hlutfalli af
þjóðarframleiðslu til svokallaðra
einkaskóla á háskólastigi en Norð-
urlöndin gera og því þarf augljós-
lega að breyta ef við viljum læra
eitthvað af nágrönnum okkar.
Ríkið gæti t.d. rekið háskóla í
Reykjavík og á Akureyri. Lítil
háskólasetur víða um land geta
einnig sinnt staðbundum rann-
sóknum. Auðvitað á ekki að leggja
niður aðra skóla. (Ríkis)háskólinn
í Reykjavík hefur verið að gera
mjög góða hluti á sumum svið-
um og það væri gott ef eigendur
hans (VÍ, SA og SI ásamt Róberti
Wessman) gætu rekið skólann án
ríflegra ríkisstyrkja. Það hefur
þessum pilsfaldakapitalistum ekki
tekist þrátt fyrir að hafa feng-
ið einn ríkisskóla gefins. Síðasta
úttekt ríkisendurskoðunar sýndi
að kostnaður á nemenda í einka-
skólunum er mun hærri en í sam-
bærilegu námi við HÍ. Svo kvartar
þetta sama fólk undan afskipt-
um ríkisins á öðrum sviðum. En
að leggja niður deildir í HÍ til að
kenna þær við HR er jafn vitlaus
hugmynd og þegar Þjóðhagsstofn-
un var lögð niður. Þá var því hald-
ið fram að einkaaðilar gætu sinnt
hlutverki þeirrar stofnunar betur
en ríkið gerði. Við höfum þurft að
berjast við afleiðingar þess síð-
ustu 2 ár og viljum varla endur-
taka þann leik aftur.
Sem dæmi um stöðuna innan HÍ
má nefna að enginn sótti um síð-
asta lektorsstarf sem var auglýst
við skólann. Ef launin eru lág og
aðstaðan léleg sækir enginn um,
flóknara verður það nú ekki. Við
þessu þarf að bregðast og það verð-
ur ekki gert með því að ríkisvæða
enn frekar hina svokölluðu einka-
skóla. Samkeppni háskólanna um
nemendur virðist helst hafa búið
til þá ranghugmynd að allir eigi
að fara í háskóla eða að allt nám
eigi að vera á einhverju sérstöku
„háskólastigi“. Þessi mikla áhersla
á háskólanám hefur bitnað mjög á
öllu verk, iðn- og tækninámi og
skekkt verulega það eðlilega jafn-
vægi sem þarf að vera þarna á
milli. Mun hærra hlutfall af fólki
á aldrinum 20-29 ára útskrifast nú
úr háskólum hérlendis heldur en
almennt í Evrópu. Að láta marga
háskóla keppa í litlu samfélagi um
fáa nemendur hefur semsagt ekki
fært samfélaginu í heild neina
sérstaka kosti. Margir skólar að
kenna sömu fræðigreinar getur
ekki heldur kallast fjölbreytni eins
og sumir virðast vona.
Prófessor á Bifröst skrifaði mér
í vetur að það væri víst mannlegt
að snúa blinda auganu að því sem
manni stendur næst en að slíkt
væri hvorki greindarlegt né á
nokkurn hátt aðdáunarvert. Ekki
ætla ég að greina vanda skóla-
starfsins á Bifröst, hann blasir
því miður óþægilega við almenn-
ingi. Undirbúin útburðarbeiðni
til sýslumanns, héraðsdómur um
greiðslu tugmilljóna leiguskuldar
og fjárnám í eignum skólans eru
allt nýleg dæmi um vandamál hans
og eflaust eru þau fleiri. Hvar
ómaði sjálfsgagnrýnin þegar Bif-
röst gerði samning við stóru bank-
ana um styrki sem námu verulegu
hlutfalli af rekstrarkostnaði skól-
ans, mun hærra hlutfalli en hjá
öðrum skólum?
Blinda augað horfir víða
Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis um bankahrunið og
ástæður þess er mikið til umræðu
í fjölmiðlum og á Alþingi og mun
svo verða lengi enn. Er ljóst eftir
útkomu skýrslunnar hverjir eiga
sök á bankahruninu? Hverjir eru
ábyrgir? Að mínu mati kemur
eftirfarandi skýrt fram í skýrsl-
unni: Ofvöxtur bankanna og slæ-
legt eftirlit þeirra aðila, sem áttu
að hafa eftirlit með bönkunum, er
höfuðástæða hrunsins.
Bankarnir þöndust of mikið út
Menn eru sammála um það í dag,
að bankarnir hafi þanist of mikið
út. Þeir urðu alltof stórir miðað
við stærð íslenska hagkerfisins.
En hvers vegna gerðist það og af
hverju var ekki tekið í taumana?
Ég tel að rekja megi upphafið til
einkavæðingar bankanna. Meðan
bankarnir voru ríkisbankar voru
þeir af hóflegri stærð og þeir tóku
ekki óeðlilega mikil lán erlend-
is. En við einkavæðingu bank-
anna urðu alger umskipti í þess-
um efnum. Bankarnir komust
þá í hendur manna, sem kunnu
ekki að reka banka og höfðu enga
þekkingu á bankarekstri og síst á
alþjóðlegri bankastarfsemi. Hinir
nýju eigendur breyttu bönkunum
í fjárfestingar- og braskstofnan-
ir. Einkabankarnir byrjuðu að
taka óhóflega mikil erlend lán
til þess að fjármagna fjárfest-
ingar erlendis, kaup á bönkum
og öðrum fyrirtækjum. Lántök-
ur bankanna urðu svo miklar
erlendis, að skuldir bankanna
námu orðið 8 til 10-faldri þjóðar-
framleiðslu. Þetta var svo mikil
skuldsetning, að engin leið var
fyrir bankana að greiða þessar
skuldir til baka. Ekkert mátti út
af bera til þess að illa færi. Og
þegar erlendar fjármálastofnan-
ir kipptu að sér hendinni og neit-
uðu að framlengja lán íslensku
bankanna hrundu þeir eins og
spilaborgir. Ég tel, að ef bankarn-
ir hefðu áfram verið ríkisbankar
hefðu þeir staðist erlendu banka-
kreppuna.
Eftirlitsstofnanir brugðust
Gátu eftirlitsstofnanir, Fjármála-
eftirlit (FME) og Seðlabanki
ekki tekið í taumana og stöðvað
útþenslu bankanna?Jú, þær gátu
það. Þær höfðu nægar heimildir
til þess. Fjármálaeftirlitið veitir
fjármálastofnunum starfsleyfi og
getur afturkallað þau leyfi. Fjár-
málaeftirlitið getur farið inn í
bankana og skoðað öll gögn, sem
það vill athuga. FME getur boðað
fund í stjórn fjármálastofnana.
FME getur vikið stjórn og fram-
kvæmdastjóra fjármálastofnun-
ar frá störfum. FME hefði getað
sett Landsbankanum nokkurra
mánaða frest til þess að breyta
útibúum í Bretlandi og Hollandi í
dótturfyrirtæki að viðlagðri aft-
urköllun starfsleyfa útibúanna.
Ef það hefði verið gert væri ekk-
ert Icesave-vandamál í dag. Þá
hefði Icesave heyrt undir Breta
og Hollendinga. Þessar þjóðir
hefðu þá orðið að ábyrgjast inn-
stæður á Icesave-reikningum.
Seðlabankinn gat stöðvað lántök-
ur bankanna erlendis. Það hefði
mátt gera í áföngum en mark-
miðið hefði átt að vera að minnka
bankana. Seðlabankinn gat einnig
aukið bindiskyldu bankanna, sem
hefði torveldað stækkun þeirra
og sennilega stöðvað hana. En í
stað þess að auka bindiskylduna
afnam Seðlabankinn hana. FME
var alveg máttlaus eftirlitsaðili,
án nokkurs myndugleika. Seðla-
bankinn var aðgerðarlaus gagn-
vart stækkun bankanna. Það eina
sem bankinn hafði áhuga á var
stækkun gjaldeyrisvarasjóðsins.
Það var gott og blessað en Seðla-
bankinn átti einnig að stöðva vöxt
bankanna og minnka þá og raun-
ar hefðu FME og Seðlabankinn
átt að vinna saman að því verk-
efni. Furðulegt er, að Seðlabank-
inn skyldi ekki þiggja tilboð Eng-
landsbanka um að aðstoða Ísland
við minnkun bankanna.
Frjálshyggjan orsökin?
Hvers vegna voru eftirlitsstofnan-
ir aðgerðarlausar?Það var vegna
þess að við stjórn í báðum þessum
stofnunum, FME og Seðlabanka,
voru menn sem trúðu á frjáls-
hyggjuna. Þeir töldu að ekki ætti
að hafa of mikið opinbert eftirlit.
Allt ætti að vera frjálst, markað-
urinn mundi leiðrétta það, sem
þyrfti að leiðrétta. Þessi skýring
er áreiðanlega rétt og samkvæmt
henni ber Sjálfstæðisflokkurinn
mikla sök á hruninu og meiri en
aðrir flokkar, þar eð flokkurinn
innleiddi frjálshyggjuna í íslenskt
þjóðfélag.
Hver er ábyrgð stjórnvalda?
Eru stjórnvöld saklaus? Báru
þau enga ábyrgð. Jú vissulega
báru stjórnvöld ábyrgð. Stjórn-
völd báru ábyrgð á einkavæðingu
bankanna og þau áttu að tryggja
að bankarnir mundu ekki misnota
frelsið. Stjórnvöld áttu að sjá til
þess að eftirlitsstofnanir, FME og
Seðlabankinn, mundu rækja hlut-
verk sitt og hafa nauðsynlegt eft-
irlit með bönkunum. Stjórnvöld
áttu ekki að horfa aðgerðarlaus á
FME og Seðlabankann sitja með
hendur í skauti. Allir þessi aðilar
bera ábyrgð. Ekki þýðir að vísa
hver á annan.
Fyrirtækin bera einnig mikla
ábyrgð. Stjórnendur þeirra fóru
ógætilega í „góðærinu“, fjárfestu
of mikið, eyddu of miklu og tóku
of mikil lán. Hlutur þeirra í hrun-
inu er mikill.
Bankar og eftirlitsstofnarnir
bera höfuðsök á hruninu
Gjóskan úr íslenskum eldfjöll-um er ekki það eina sem berst
óhindrað með vindum milli landa.
Hið sama á svo sannarlega við um
kvikasilfur sem er eitt hættuleg-
asta eiturefni í heiminum. Því verð-
um við Norðurlandabúar að beita
okkur fyrir því að metnaðarfullur
alþjóðlegur samningur verði sam-
þykktur í því skyni að setja reglur
um notkun og losun kvikasilfurs.
Norðurlönd hafa gegnt mikilvægu
hlutverki við að koma þessu samn-
ingaferli á skrið og fyrir þeirra til-
stilli verður hafin vinna við gerð
alþjóðasamnings um kvikasilfur
á fundi Sameinuðu þjóðanna um
málið sem haldinn verður í júní.
Í sænskri heilsufræði heimilanna
frá árinu 1909 er það húsráð gefið
við lús að nudda húðina með kvika-
silfri og feiti. Nú vitum við betur
– við vitum að kvikasilfur er skað-
legt bæði heilsu fólks og umhverf-
inu. Á heimavelli hafa Norðurl önd
unnið markvisst að því að takmarka
eða banna notkun kvikasilfurs, ekki
síst í ýmsum vörum. Ekki nægir þó
að gera einungis hreint í sínu eigin
húsi. Megnið af því kvikasilfri sem
fellur til jarðar á Norðurlöndum
berst frá fjarlægum löndum. Þess
vegna er nauðsynlegt að grípa til
aðgerða og knýja fram alþjóðleg-
an sáttmála um kvikasilfur í því
skyni að draga úr umhverfismeng-
un á Norðurlöndum. Samningur um
kvikasilfur verður að ná til allra
ríkja heimsins.
Sannað er að kvikasilfur veldur
margvíslegum skaða á heilsu fólks.
Það getur umbreyst í metýlkvika-
silfur, sem er mjög eitrað efni og
safnast t.d. fyrir í fiski og sjávar-
spendýrum. Íbúar á heimskauta-
svæðum lifa aðallega á sjávarfangi
og verða því helst fyrir barðinu á
þessari mengun. Rannsóknir sýna
að börnum á heimskautasvæðum,
sem verða fyrir mikilli kvikasilf-
ursmengun í móðurkviði, er hætt
við alvarlegum skaða í miðtauga-
kerfi sem getur m.a. valdið skertri
námsgetu.
Hjá Norrænu ráðherranefndinni,
samstarfsvettvangi ríkisstjórnanna,
hefur verið gripið til margvíslegra
aðgerða til að stuðla að takmörk-
un á notkun kvikasilfurs. Norrænu
ríkin líta vandann sömu augum og
hafa látið að sér kveða á alþjóða-
vettvangi. Samstaða Norðurlanda
varðandi kvikasilfur varð m.a. til
þess að á árinu 2009 tókst þeim að
telja önnur ríki heims á að ganga
til samningaviðræðna á vettvangi
Umhverfisstofnunar Sameinuðu
þjóðanna um bindandi alþjóðleg-
an samning til að takmarka notk-
un kvikasilfurs. Umhverfisstofnun
Sameinuðu þjóðanna hefur falið rík-
isstjórnum Norðurlanda að boða til
fyrsta samningafundarins.
Árangur samningaviðræðna
ræðst af því að öll ríkin leggi hönd á
plóg og axli ábyrgð. Norrænu ríkin
leggja sig því öll fram um að hleypa
krafti í þetta mikilvæga starf, m.a.
með því að afla gagna og gefa út
skýrslur í því skyni að hvetja þjóðir
heims og stuðla að frjóu samstarfi í
viðleitninni við að draga úr notkun
kvikasilfurs.
Norræna ráðherranefndin fjár-
magnar samningafundinn um
kvikasilfur, sem fram fer í Stokk-
hólmi. Mörg hundruð ráðamenn,
sérfræðingar, embættismenn og
fulltrúar alþjóðlegra stofnana auk
umhverfisverndarsamtaka og ann-
arra félagasamstaka hvaðanæva
að úr heiminum munu sækja samn-
ingafundinn.
Samningafundurinn gefur Norð-
urlöndum einstakt tækifæri til að
láta að sér kveða á alþjóðavett-
vangi og hafa raunveruleg áhrif.
Samstarfið um kvikasilfur er gott
dæmi um að þegar Norðurlanda-
þjóðirnar leggjast á eitt geta þær
haft bein áhrif á heimsmálin. Við
höldum samstarfinu áfram og ryðj-
um brautina fyrir metnaðarfullan
alþjóðlegan samning um kvikasilf-
ur sem ráðgert er að verði tilbúinn
til undirritunar á árinu 2013.
Umhverfisráðherrar Norðurlanda
Svandís Svavarsdóttir, Íslandi
Karen Ellemann, Danmörku
Paula Lehtomäki, Finnlandi
Erik Solheim, Noregi
Andreas Carlgren, Svíþjóð
Katrin Sjögren, Álandseyjum
Annika Olsen, Færeyjum
Anthon Frederiksen, Grænlandi
Alþjóðasamningur
um kvikasilfur
Háskólamál
Hákon Hrafn
Sigurðsson
dósent við Háskóla
Íslands
Hrunið
Björgvin
Guðmundsson
viðskiptafræðingur
Umhverfismál
Umhverfisráðherrar
Norðurlanda
Árangur samningaviðræðna ræðst af
því að öll ríkin leggi hönd á plóg og axli
ábyrgð.
SEND IÐ OKK UR LÍNU
Fréttablaðið og Vísir hvetja lesendur til að senda línu og
leggja orð í belg um málefni líðandi stundar. Greinar og
bréf skulu vera stutt og gagnorð. Tekið er á móti efni á
netfanginu greinar@frettabladid.is eða á vefsíðu Vísis, þar
sem finna má nánari leiðbeiningar. Ritstjórn ákveður hvort
efni birtist í Fréttablaðinu eða Vísi eða í báðum miðlunum
að hluta eða í heild. Áskilinn er réttur til leiðréttinga og til
að stytta efni.