Fréttablaðið - 13.09.2010, Blaðsíða 14

14 13. september 2010 MÁNUDAGUR
Undanfarna mánuði og misseri hafa reglulega sprottið upp umræður í þjóðfélaginu um verð
innfluttra vara og hversu hratt eða hægt menn telja
að verð þeirra eigi að breytast í takt við breytingar
á gengi krónunnar. Iðulega hafa verslunarfyrirtæki
verið gagnrýnd fyrir að lækka verð innfluttra vara
hvorki nógu hratt né nógu mikið samfara styrkingu
krónunnar. Þessi gagnrýni hefur enn á ný skotið upp
kollinum undanfarna daga.
Verslunarfyrirtæki telja þessa gagnrýni afar
ómaklega enda sýna opinberar upplýsingar um þróun
verðlags og gengis að verslunin hefur á engan hátt
aukið álagningu í efnahagsþrengingunum undan-
farin tvö ár eins og sumum er tamt að halda fram.
Þvert á móti sýna mælingar að verslunin hefur tekið
á sig verulegan afkomuskell í kjölfar þess að gengi
krónunnar hrundi haustið 2008. Þessar staðreyndir
sjást greinilega á meðfylgjandi línuriti sem gert er á
grundvelli mælinga Hagstofu Íslands.
Verslunarfyrirtæki telja jafnframt að mikill þekk-
ingarskortur einkenni umræðu um vöruverð enda
margir aðrir kostnaðarliðir sem stýra verðlagningu
en þróun gengis krónunnar. Verslunin – eins og aðrar
atvinnugreinar – hefur orðið fyrir verulegum kostn-
aðarauka í kjölfar hrunsins. Tryggingagjald hefur
hækkað, laun hafa hækkað, virðisaukaskattur hefur
hækkað, lögð hafa verið á ný vörugjöld á ýmsar vöru-
tegundir, auk hækkana á flestum öðrum rekstrarlið-
um fyrirtækja. Þessu til viðbótar gleymist undan-
tekingarlítið að verslanir fá langflestar a.m.k. árlega
erlendar verðhækkanir frá birgjum sínum og hafa
þessar erlendu verðhækkanir verið óvenju miklar
undanfarið m.a. vegna hækkandi hráefniskostnaðar á
ýmsum mörkuðum. Þar að auki skal á það minnst að
fyrirtæki ekki síður en heimili hafa lent illa í stökk-
breyttum lánum sem hafa leitt til aukinnar skulda-
og vaxtabyrði. Að setja mál þannig fram að vöruverð
snúist alfarið um styrkingu eða veikingu krónunnar
er því ekki einu sinni einföldun heldur bókstaflega
rangur málflutningur. Síðustu misserin hefur engin
atvinnugrein – ef byggingariðnaður er undanskil-
inn –- lent eins illa í hruninu og verslunin enda hefur
samdráttur í innfluttum vörum verið gríðarlegur og
hleypur á tugum prósenta í mörgum tilfellum. Versl-
unin glímir því samtímis við minnkandi tekjur og
aukinn kostnað.
Verslunin í landinu veigrar sér ekki við gagnrýni.
Verslunin fer hins vegar fram á að fjölmiðlar, opin-
berir aðilar og verkalýðshreyfingin einfaldi umræð-
una ekki um of þannig að niðurstaðan verði röng.
Neytendur eiga einfaldlega betra skilið en það.
Umræða á villigötum
Eftir Búsáhaldabyltinguna hefur komið fram sterk krafa um að
gerðar verði breytingar á íslensku
stjórnarskránni. Breytingarn-
ar fara hins vegar eftir því hver
hefur orðið hverju sinni. Kröfur
stjórnmálamanna um breytingar á
stjórnarskránni hafa oftast mótast
af því hvort þeir hafa setið í stjórn
eða stjórnarandstöðu eins og und-
angengin þjóðaratkvæðagreiðsla
um Icesave sýndi glöggt. Engum
ætti að dyljast að túlkun stjórnar-
skrárinnar skiptir miklu en hún
hefur oftast verið hagsmunatengd
og í litlu samhengi við upphaf-
legt inntak hennar. Enn á ný hafa
komið fram lítt ígrundaðar tillögur
um að breyta stjórnarskránni sem
öðru fremur sýna hve litla virð-
ingu menn hafa í raun fyrir þessu
grundvallarriti íslenskrar stjórn-
skipunar. Stjórnarskráin er lifandi
rit sem býður upp á mismunandi
túlkanir sem gerir það að verkum
að hægt er að gera nauðsynlegar
umbætur á stjórnskipun landsins
án þess að breyta sjálfri stjórnar-
skránni.
Túlkun í litlu samræmi við inntak
Þegar umræða síðustu áratuga um
stjórnarskrána er skoðuð sést að
inntak hennar er mjög lagatækni-
legt. Það kemur til af því að lög-
mönnum hefur verið látið eftir
að túlka hana, oftast í þeim til-
gangi að réttlæta ríkjandi ástand
í stjórnskipun landsins. Þessi túlk-
un lögmanna hefur oft verið mjög
frjálsleg og í litlu samræmi við
inntak stjórnarskrárinnar. Þannig
hefur skapast ástand sem er ekki í
anda stjórnarskrárinnar og þeirr-
ar þrískiptingar valdsins sem hún
gengur út á og er í raun grundvöll-
ur okkar stjórnskipunar.
Allan lýðveldistímann hafa
stjórnmálaflokkarnir reynst ófær-
ir um að endurskoða stjórnskipun-
arkaflann í stjórnarskránni, sem
er að uppistöðu frá 1920, nánast
með þeirri breytingu einni að í
stað konungs kom forseti með
lýðveldisstofnuninni 1944. Hafi
breytingar verið gerðar á stjórnar-
skránni hafa þær einskorðast við
réttindaþátt hennar eða breyting-
ar á kjördæmaskipan. Á sama tíma
hafa hagsmunir meirihluta Alþing-
is ráðið því að mikil óvissa hefur
verið um stjórnskipulega stöðu
forseta Íslands. Með þeim hætti
hefur hann verið útilokaður frá því
að hafa teljanleg afskipti af fram-
kvæmdarvaldinu sem hann þó fer
formlega með samkvæmt stjórn-
arskránni. Þessi stjórnskipulega
óvissa um valdheimildir forseta
hefur í raun orðið þess valdandi
að sá megintilgangur stjórnar-
skrárinnar, að tryggja þrískipt-
ingu valdsins, hefur ekki náðst.
Fyrir vikið hefur skapast sú hefð
að framkvæmdar- og löggjafar-
vald hefur verið á hendi meiri-
hluta þingsins hverju sinni þó það
sé í augljósri andstöðu við grunn-
hugmynd stjórnarskrárinnar um
skiptingu valdsins.
Sjálfstæðar einingar
Stjórnskipulega séð eiga löggjaf-
arvald, dómsvald og framkvæmd-
arvald að vera sjálfstæðar eining-
ar. Það er til þess að tryggja að
borgarar landsins séu ekki settir
í þá stöðu að sami aðilinn og setur
lögin, dæmi eftir þeim og fram-
fylgi. Á þessu hefur orðið mis-
brestur og í reynd hefur verið sá
háttur á stjórnskipun landsins að
meirihluti þings hefur haft tök á
framkvæmdar- og löggjafarvald-
inu. Til að bæta gráu ofan á svart
getur einn og sami flokkur komist
í þá aðstöðu að geta skipað meiri-
hluta dómara á báðum dómstig-
um, haldi hann nógu lengi völdum
í dómsmálaráðuneytinu. Þannig
getur sú fráleita staða skapast að
sami aðilinn hafi tök á öllum þrem-
ur stoðum stjórnkerfisins og þar
með öðlast völd sem aðeins ein-
valdskonungar fyrri ára gátu látið
sig dreyma um.
Færa má fyrir því veigamikil
rök að orsök efnahagshrunsins á
Íslandi megi meðal annars rekja
til sjálfheldu sem íslensk stjórn-
skipun er búin að koma sér í með
þeirri framkvæmd þingræðisregl-
unnar sem hér hefur verið rakin
og birtist í því að engin ríkisstjórn
getur setið án meirihlutastuðn-
ings Alþingis. Það hefur gerst þrátt
fyrir að í stjórnarskránni sé skýrt
kveðið á um aðgreiningu löggjafar-
og framkvæmdarvalds. Hér á við
eins og svo oft áður, að ekki verður
bæði sleppt og haldið. Sé það ætl-
unin að skilja á milli framkvæmd-
arvalds og löggjafarvalds þá getur
þingið ekki krafist þess að allar
ríkisstjórnir njóti meirihlutafylg-
is á þingi. Með því gerir þingið í
reynd kröfu til þess að stýra fram-
kvæmdarvaldinu sem vinnur gegn
grunnhugmynd stjórnarskrárinnar
um aðskilnað valdsviða.
Þingræðisreglan
Þessi krafa meirihluta þingsins til
þess að stýra framkvæmdarvald-
inu birtist skýrast í þingræðisregl-
unni og á hún rætur sínar í sjálf-
stæðisbaráttunni. Þingræðisreglan
var upphaflega sett fram þegar
heimastjórn komst á. Það var til að
tryggja að konungur skipaði ekki
Dani sem ráðherra heldur Íslend-
inga. Síðar hefur þingræðisreglan
verið notuð til að réttlæta framsal
forseta á framkvæmdarvaldinu
til meirihluta þingsins. Það hefur
gerst þrátt fyrir að þingræðisregl-
una sé hvergi að finna í stjórnar-
skránni eða lagasetningu sem
byggist á henni. Í eðli sínu er hún
andstæð áherslu stjórnarskrárinn-
ar á þrískiptingu valdsins. Þing-
ræðisreglan er því kennisetning
fremur en lög og verður að taka
hana sem slíka.
Árið 1942 reyndi á þennan skiln-
ing stjórnarskrárinnar þegar
Sveinn Björnsson, þáverandi rík-
isstjóri og umboðsmaður konungs,
skipaði utanþingsstjórn í óþökk
meirihluta þings. Þessi stjórn var
skipuð embættismönnum og mönn-
um úr atvinnulífinu og sat í tvö
ár. Þarna má segja að hafi reynt
á þann skilning á stjórnarskránni
að konungur væri í raun hand-
hafi framkvæmdarvaldsins og
því gæti fulltrúi hans, í þessu til-
viki Sveinn Björnsson, skipað rík-
isstjórn sem nyti ekki stuðnings
þingsins. Allt þetta er merkilegt
í ljósi þess að Alþingi kaus Svein
síðan mótatkvæðalaust sem fyrsta
forseta lýðveldisins 1944. Freist-
andi er að líta á það sem staðfest-
ingu þess að þingið taldi Svein
hafa að fullu farið eftir stjórnar-
skránni þegar hann skipaði utan-
þingsstjórn tveimur árum áður.
Eðlilegt verður að telja að sá rétt-
ur sem fulltrúi konungs hafði til að
skipa ríkisstjórn hafi færst yfir til
forseta. Því má ætla, að telji for-
seti að vegna aðstæðna í þjóðfélag-
inu sé rétt að skipa ríkisstjórn utan
þings þá hafi hann fullan rétt til
þess samkvæmt stjórnarskránni.
– Og í raun má með gildum rökum
halda því fram að honum sé skylt
að gera það til að tryggja þrískipt-
ingu valdsins.
Túlkunarvandi
stjórnarskrárinnarVERÐLAGSMÁL
Margrét
Kristmannsdóttir og
Andrés Magnússon
formaður og framkvæmdastjóri
SVÞ
Stjórnarskráin
Guðmundur S.
Johnsen
stjórnmálafræðingur og
framkvæmdastjóri
Þessi túlkun lögmanna hefur oft verið
mjög frjálsleg og í litlu samræmi við
inntak stjórnarskrárinnar.
Ísland í Evrópu
Hádegisfundir á Kaffi Sólon um Ísland í Evrópu
á þriðjudögum kl. 12-13
Samfylkingin xs.is
Evrópuvakt Samfylkingarinnar kynnir
14. sept. Var Ísland ávallt afskipt og einangrað?
Tengsl Íslendinga við umheiminn
Óskar Guðmundsson, rithöfundur

28. sept. Landsbyggðin lifir í Evrópu
Anna Margrét Guðjónsdóttir, alþingismaður, og
Haraldur Benediktsson, formaður Bændasamtaka Íslands

12. okt. ESB: Stærsta friðarbandalagið eða hernaðarbandalag?
Anna Pála Sverrisdóttir, lögfræðingur, og
Halla Gunnarsdóttir, blaðamaður

26. okt. Evra eða króna?
Kristján Guy Burgess, aðstoðarmaður utanríkisráðherra

9. nóv. Evrópusambandið fyrir Ísland?
Valgerður Bjarnadóttir, alþingismaður

23. nóv. Evrópusambandsaðild og auðlindir
Aðalsteinn Leifsson, lektor í viðskiptafræðideild, og
Kristján Vigfússon, aðjúnkt í viðskiptafræðideild

7. des. Endurtekur sagan sig? Sögulegar víddir Evrópuumræðunnar
Guðmundur Hálfdanarson, prófessor í sagnfræði, og
Torfi H. Tulinius, prófessor í miðaldabókmenntum

Allir velkomnir