Fréttablaðið - 20.01.2011, Blaðsíða 18

18 20. janúar 2011 FIMMTUDAGUR
Loftslagsbreytingar hafa fært næsta umhverfi okkar, norðrið,
nær hringiðu heimsmálanna. Hlýn-
un jarðar veldur því að ísþekja
Norður-Íshafsins fer hraðminnk-
andi og nú stefnir í að áður torsótt
haf- og strandsvæði opnist fyrir
siglingum og auðlindanýtingu.
Þessum breytingum fylgja tæki-
færi en líka hættur sem íslensk
stjórnvöld þurfa að bregðast við
jafnt heima fyrir og í samstarfi
við önnur ríki.
Alþjóðapólitísk ábyrgð og vægi
Íslands og annarra norðurskauts-
ríkja mun fara vaxandi og stjórn-
völd þurfa að skilgreina og tryggja
hagsmuni Íslands í ljósi þeirra
breytinga sem eru óhjákvæmileg-
ar. Á sama tíma verðum við að beita
okkur af einurð fyrir alþjóðlegum
aðgerðum gegn loftslagsbreyting-
um en þær hafa óvíða alvarlegri
afleiðingar en á viðkvæma náttúru
og samfélög á norðurslóðum.
Stefna í málefnum norðurslóða
Málefni norðurslóða eru eitt af
kjarnamálum í utanríkisstefnu
ríkis stjórnarinnar og nú liggur
fyrir Alþingi þingsályktunartillaga
mín um norðurslóðastefnu Íslands.
Þar eru sett fram skýr stefnumið
er miða að því að tryggja hagsmuni
Íslendinga á sviði auðlindanýtingar,
siglinga, umhverfismála og sjálf-
bærrar þróunar.
Eitt af grundvallaratriðum
norður slóðastefnu Íslands er að
tryggja að Ísland hafi bein áhrif á
þróun og alþjóðlega ákvarðanatöku
í málefnum svæðisins. Ísland á
bæði land og hafsvæði innan norður-
heimskautsbaugs og engum dylst
að Íslendingar reiða sig á viðkvæm
náttúrugæði norðurslóða s.s. við
fiskveiðar, ferðaþjónustu og orku-
vinnslu. Ábyrgur málflutningur í
alþjóðasamskiptum auk lagalegra,
vistfræðilegra og efnahagslegra
raka gegnir hér lykilhlutverki.
Jafnframt er í stefnunni lagt til að
íslensk stjórnvöld beiti sér fyrir víð-
tækri skilgreiningu á norður slóðum
sem byggi ekki aðeins á landfræði-
legri afmörkun heldur tryggi að
undir norðurslóðir falli einnig lönd
og svæði sem tengjast því nánum
böndum gegnum efnahagsleg, sam-
félagsleg, pólitísk og öryggistengd
vensl.
Norðurskautsráðið er mikil-
vægasti vettvangur alþjóðlegrar
samvinnu og stefnumótunar um
hagsmunamál norðurskautsríkj-
anna átta; Bandaríkjanna, Dan-
merkur f.h. Grænlands, Finnlands,
Íslands, Kanada, Noregs, Rússlands
og Svíþjóðar. Tillagan kveður skýrt
á um að efla beri ráðið til að takast
á við yfirstandandi breytingar og
vaxandi áhuga alþjóðasamfélags-
ins á málefnum norðurslóða. Það
er sérstakt ánægjuefni að aðildar-
ríki Norðurskautsráðsins skyldu
ljúka viðræðum um fyrsta bind-
andi alþjóðasamninginn um leit og
björgun á norðurslóðum í Reykja-
vík fyrir skemmstu. Hann er mikil-
vægt fordæmi fyrir frekari samn-
ingagerð s.s. um mengunarvarnir
og vöktun á norðurhöfum.
Málefni hafsins eru eðli málsins
samkvæmt samþætt hagsmunum
Íslands á norðurslóðum. Íslending-
ar þurfa að standa vörð um Haf-
réttarsamning Sameinuðu þjóð-
anna og vinna að því að hann verði
lagður til grundvallar við úrlausn
allra álitamála er tengjast nýtingu
hafsins. Íslendingar voru leiðandi
við gerð Hafréttarsamningsins og
mikilvægt er að tryggja áfram-
haldandi samningagerð og sam-
vinnu við önnur ríki um málefni er
varða hagsmuni Íslands. Þetta varð-
ar öryggishagsmuni, rannsóknir og
viðbúnað til eftirlits og mengunar-
varna. Sömuleiðis verða Íslending-
ar að beita sér gegn hervæðingu
svæðisins. Norðurslóðir mega aldrei
aftur verða vettvangur vígbúnaðar-
kapphlaups eða stórveldaspennu.
Nú er tækifæri að gera svæðið að
fyrirmynd um alþjóðlega samvinnu
um sameiginlega hagsmuni, frið og
öryggi.
Það er mikilvægt að efnahags-
þróun á norðurslóðum stuðli að
lífvænlegri samfélögum og hag-
sæld fyrir alla íbúa svæðisins, líka
Ísland. Stefna okkar þarf að tryggja
að íslenskir aðilar, sem búa yfir
þekkingu, tækni og reynslu sem
falla að aðstæðum norðurslóða, geti
nýtt sér þau tækifæri sem kunna að
skapast í kjölfar vaxandi efnahags-
umsvifa tengdum auðlindanýtingu,
ferðaþjónustu, siglingum og rann-
sóknum.
Vísindarannsóknir og fræðsla um
málefni norðurheimsskautsvæðis-
ins eru forsenda ábyrgrar þátttöku
Íslendinga í umræðu og ákvarð-
anatöku um framtíðarþróun þess.
Því þarf að efla þátttöku íslenskra
fræðimanna í alþjóðlegu samstarfi
um vísindarannsóknir og fræðslu
og leggja rækt við innlent vísinda-
starf. Fjárfesting í rannsóknum á
öllum þáttum norðurslóða getur
ekki annað en styrkt stöðu okkar
gagnvart öðrum þjóðum svæðisins,
og byggt undir málstað okkar.
Síðast en ekki síst þurfum við að
efna til öflugs samráðs og skoðana-
skipta innanlands um stefnumótun
í þessum mikilvæga málaflokki.
Sú stefna stjórnvalda sem nú hefur
verið lögð fram, er fyrsta skrefið.
Norðurslóðir í deiglunni
Norðurslóðir
Össur
Skarphéðinsson
utanríkisráðherra
Vistfræðifélag Íslands vill koma eftirfarandi á framfæri
vegna ummæla talsmanna garð-
yrkju og skógræktar um drög að
frumvarpi um breytingu á lögum
um náttúruvernd, sem birst hafa í
Fréttablaðinu undanfarna daga:
Þótt alltaf megi finna skiptar
skoðanir meðal vísindamanna,
má fullyrða að meðal vistfræð-
inga hérlendis sem erlendis er
það viðhorf ríkjandi að útbreiðsla
ágengra framandi lífvera geti
haft mjög róttækar líffræðilegar
afleiðingar. Þessi skilningur er
alls ekki bundinn við þröngan
hóp vísindamanna heldur er hann
almennt viðurkenndur í sam-
skiptum ríkja á alþjóðavettvangi.
Þar ríkir sátt og samstaða um
þá alvarlegu ógn sem steðjar að
náttúrulegum vistkerfum vegna
ágengra framandi lífvera. Er hún
til komin af slæmri reynslu þjóða
heims og endurspeglast meðal
annars í fjölda alþjóðlegra samn-
inga sem Ísland er aðili að og
hafa það að markmiði að draga
úr neikvæðum áhrifum manna á
náttúru jarðar. Má nefna Samn-
inginn um líffræðilega fjöl-
breytni, Bernarsamninginn,
Ramsarsamninginn, hafréttar-
samning Sameinuðu þjóðanna og
alþjóðasamning um plöntuvernd.
Ágengar framandi tegundir eru
taldar meðal helstu ógna náttúru-
legra vistkerfa. Kemur þetta
skýrt fram í Þúsaldarskýrslu
Sameinuðu þjóðanna (Millennium
Ecosystem Assessment), ályktun
nefndar Alþjóðanáttúruverndar-
ráðsins (IUCN) um tegundir í
útrýmingarhættu og með grein-
ingum á válistum mismunandi
landa. Þá valda ágengar framandi
lífverur gríðarlegu fjárhagslegu
tjóni um allan heim en áætlað
hefur verið að það nemi meira en
5% af vergri heimsframleiðslu.
Til samanburðar lögðu ríki OECD
að jafnaði 6,2% af vergri lands-
framleiðslu til menntamála (öll
skólastig) árið 2007. Þá bendir allt
til þess að vandamál í tengslum
við ágengar framandi tegundir
eigi eftir að aukast á heimsvísu á
næstu árum. Til að spyrna gegn
þessari þróun hafa margar þjóðir
sett sérstök lög eða lagagreinar
um framandi tegundir og reynt að
takmarka innflutning þeirra. Er
þetta gert af illri nauðsyn, ekki til
að leggja stein í götu hagsmuna-
aðila.
Í vísindasamfélaginu er almenn
sátt um það hvaða tegundir telj-
ist framandi. Staðfestingu á því
má m.a. sjá í efnislega samhljóð-
andi skilgreiningum á framandi
lífverum í líffræðilegum orða-
bókum, alþjóðlegum samningum
og samvinnuverkefnum, ritrýnd-
um vísindagreinum, fræðibókum
um ágengar framandi lífverur og
löggjöf fjölda landa. Í þessu sam-
bandi er bent á úttekt Falk-Pet-
ersen o.fl. sem birtist í tímarit-
inu „Biological Invasions“ árið
2006 og samantekt á alþjóðlegum
samningum og lögum sem sjá má
á heimasíðu NOBANIS verkefnis-
ins um framandi og ágengar teg-
undir í Norður- og Mið-Evrópu,
www.nobanis.org. Ísland er þátt-
takandi í því verkefni.
Samkvæmt skilgreiningu er
lífvera framandi ef menn hafa
flutt hana viljandi eða óviljandi út
fyrir sitt náttúrulega útbreiðslu-
svæði, þ.e. út fyrir það svæði sem
lífveran gæti numið á náttúruleg-
an hátt án tilstilli manna, óháð
því hvenær það gerðist. Reynslan
hefur sýnt að um 10% framandi
tegunda sem ná fótfestu í náttúru-
legu umhverfi verða ágengar, þ.e-
.a.s. rýra líffræðilega fjölbreytni,
valda efnahagslegu eða umhverfis-
legu tjóni eða verða skaðlegar
heilsufari manna. Það er hins
vegar tvennt sem gerir ágengar
tegundir sérlega erfiðar viðfangs.
Í fyrsta lagi getur reynst mjög
erfitt að sjá fyrir hvaða tegund-
ir verði ágengar þar sem teg-
undir haga sér oft allt öðruvísi á
nýjum stað en þær gera í sínum
náttúrulegu heimkynnum. Hegð-
un tegundar á öðrum svæðum þar
sem hún telst framandi veitir þó
vísbendingu um hvort hún verði
ágeng. Í öðru lagi getur reynst
mjög erfitt og kostnaðarsamt að
losna við ágenga tegund ef beðið
er með aðgerðir gegn henni þar til
hún er orðin útbreidd og ekki fer
milli mála að hún valdi tjóni. Fjöl-
mörg vel rannsökuð dæmi eru um
mjög alvarlegar og óafturkræfar
neikvæðar afleiðingar ágengra
tegunda. Þetta eru ástæður þeirr-
ar varkárni sem boðuð er gagn-
vart framandi tegundum í alþjóða-
samningum og regluverki.
Við endurskoðun íslenskra laga
um náttúruvernd verður að teljast
eðlilegt að samræma skilgrein-
ingar við þá alþjóðasamninga sem
Ísland er aðili að og taka mið af
reynslu annarra þjóða varðandi
framandi lífverur. Þess skal þó
getið að í þeim drögum sem nú
eru til skoðunar er alls ekki tekið
fyrir allan innflutning framandi
tegunda. Verði drögin að lögum
verða útbúnir listar yfir tegund-
ir sem ekki þarf að fá leyfi fyrir
innflutningi eða dreifingu á. Þar
sem þörf er á áhættumati verð-
ur innflutningur eða dreifing
væntan lega leyfð ef litlar líkur
eru taldar á að viðkomandi tegund
verði ágeng. Þær fyrirbyggjandi
aðgerðir sem finna má í núverandi
drögum að frumvarpi um breyt-
ingu á lögum um náttúruvernd
munu að áliti Vistfræðifélagsins
draga verulega úr þeirri áhættu
sem fylgir innflutningi og dreif-
ingu framandi lífvera, íslenskri
náttúru og skattborgurum í hag.
Stjórn Vistfræðifélags Íslands:
Ingibjörg Svala Jónsdóttir
Gísli Már Gíslason
Guðrún Lára Pálmadóttir
Lísa Anne Libungan
Tómas Grétar Gunnarsson
Starfshópur Vistfræðifélagsins
um ágengar tegundir:
Menja von Schmalensee
Kristín Svavarsdóttir
Ása L. Aradóttir
Guðmundur Ingi Guðbrandsson
Hafdís Hanna Ægisdóttir
Ragnhildur Sigurðardóttir
Rannveig Magnúsdóttir
Róbert A. Stefánsson
Þóra Ellen Þórhallsdóttir
Ágengar framandi lífverur eru umhverfisvandamál
Náttúruvernd
Fjórtán félagar í
Vistfræðifélagi
Íslands skrifa
Alþjóðapólitísk
ábyrgð og vægi
Íslands og annarra
norður skautsríkja mun
fara vaxandi.
Staðreyndir
um norðurslóðir
■ Talið er að um 13% af
ófundnum olíulindum og 30% af
gaslindum sé að finna á norður-
skautssvæðinu.
■ Með opnun nýrra skipaleiða
vegna bráðnunar íss á norðurslóð-
um er áætlað að siglingaleiðin
milli Evrópu og Asíu styttist um
40%.
■ Ísland er ásamt Bandaríkjunum,
Danmörku, Finnlandi, Kanada,
Noregi, Rússlandi og Svíþjóð
aðildarríki að Norðurskautsráðinu
sem stofnað var 1996 í Ottawa í
Kanada.