Fréttablaðið - 10.12.2010, Blaðsíða 30

30 10. desember 2010 FÖSTUDAGUR
Íslenska bankahrunið var gríðar-lega stórt. Eignarýrnun bankanna
var um 7.800 milljarðar króna, eða
sem nemur fimmfaldri landsfram-
leiðslu og um 25 milljónum króna á
hvert mannsbarn. Hrunið var mun
flóknara en svo að bara sé hægt að
segja að of mikið hafi verið lánað
til venjulegra viðskiptavina. Vænt-
anlega var um alvarlega markaðs-
misnotkun að ræða, gífurleg útlán
til „eigenda“ bankanna og tengdra
aðila, kannski meiri græðgi en
annars staðar, einbeittari ásetning
um að fara ekki eftir reglum, minna
eftirlit, meiri þátttöku stjórnmála-
manna og alls kerfisins í því að spila
með nýjum eigendum og stjórnend-
um bankanna o.s.frv. Áfram mætti
sjálfsagt lengi telja.
Við höfum eytt síðustu tveimur
árum í að finna út hvað gerðist.
Rannsóknarskýrsla Alþingis er
stærsta skrefið á þeirri vegferð og
með henni hefur verið lagður grunn-
ur að frekari umfjöllun. Eining
virðist ríkja um meginniðurstöður
skýrslunnar, en hún er þó alls ekki
fullkomin. Þeir sem vel þekkja til
í einstökum málum telja að sums
staðar skorti á dýpt og þekkingu.
Ég hef t.d. átt þátt í að skrifa ítar-
legar athugasemdir við kaflann um
verðbréfa- og fjárfestingasjóði. Ég
er alls ekki að halda því fram að
meginniðurstöður kaflans séu rang-
ar, einungis er verið að draga fram
ýmis atriði sem eru röng eða byggð
á misskilningi án þess að það koll-
varpi niðurstöðunni.
Hluti Rannsóknarskýrslunnar er
helgaður siðferðilegri hlið hrunsins
og umfjöllun um það hvort skýring-
ar á hruni bankanna megi að ein-
hverju leyti finna í starfsháttum
og siðferði. Vinnuhópur um sið-
ferði taldi að siðferði og starfs-
hættir bankamanna hlytu að vera
í brennidepli í slíkri rannsókn, en
óhjákvæmilegt væri að skýra slíkt
í tengslum við starfshætti í stjórn-
sýslu eftirlitsstofnana og siðferði
stjórnmálamanna, en einnig í sam-
hengi við t.d. fjölmiðla og háskóla-
samfélagið. Dómur vinnuhópsins
er harður; Starfsháttum og siðferði
var víða ábótavant í íslensku sam-
félagi og það er hluti af skýringunni
á því hve illa fór. Þetta á jafnt við í
stjórnmálum, viðskiptalífi, stjórn-
sýslu og fjölmiðlum. Hópurinn taldi
að í fyrirtækjamenningu bankanna
hafi siðferðilegir þættir verið van-
ræktir og að dyggðum sem séu kjöl-
festa góðra viðskiptahátta hafi verið
kastað fyrir róða. Í því samhengi
er t.d. bent á þrönga hagsmuna-
gæslu fyrir ákveðna skjólstæðinga
innan bankakerfisins. Fullyrt er
að hvatakerfi bankanna hafi mið-
ast við skammtímagróða stjórn-
enda og eigenda á kostnað smærri
hluthafa og almennings. Þá nutu
eigendur bankanna óheftrar fyrir-
greiðslu og taumlítil gróðahyggja
einkenndi samskipti bankamanna
við viðskiptavini um leið og traust
almennings var misnotað. Smæð
samfélagsins og kunningjatengsl
ýttu undir traust og samstöðu sem
veikti skilyrðin fyrir nauðsynlegu
aðhaldi. Engin stemning reyndist
fyrir gagnrýni á það sem fram fór.
Bankakerfið varð íslensku stjórn-
kerfi ofviða og atburðarásin í
aðdraganda bankahrunsins afhjúp-
aði alvarlega veikleika í stjórnsýsl-
unni. Stjórnmálamenn vanræktu
margvíslegar skyldur sínar og
brugðust almenningi. Vikið var frá
eðlilegum starfsháttum við einka-
væðingu bankanna og reynslulitlum
aðilum treyst fyrir helstu fjármála-
stofnunum landsins.
Margir aðrir innviðir lýðræðis-
samfélagsins reyndust líka veik-
burða að mati hópsins. Fjölmiðl-
ar ræktu illa það hlutverk sitt að
upplýsa almenning og veita stjórn-
völdum og einkaaðilum gagnrýnið
aðhald og þeir áttu stóran þátt í að
móta og viðhalda ríkjandi orðræðu
um velgengni íslensks fjármála-
lífs. Háskólamenn hefðu sömuleiðis
getað lagt meira af mörkum í opin-
berri umræðu á grundvelli sérþekk-
ingar sinnar.
Skýrsla vinnuhópsins um siðferði
og starfshætti sýnir í hnotskurn að
brýn þörf er á siðvæðingu á fjöl-
mörgum sviðum í íslensku sam-
félagi. Þótt margir hafi vissulega
gerst sekir um ámælisverða hegðun
og á því þurfi að taka með viðeig-
andi hætti, telur hópurinn varasamt
að einblína á einstaklinga. Hann
telur að siðvæðing íslensks samfé-
lags sé nauðsynleg og það sé lang-
tímaverkefni sem krefjist framlags
frá fólki á öllum sviðum samfélags-
ins. Niðurstaða hópsins er því sú að
ábyrgðin af hruninu liggi víða.
Öll þekkjum við eftirmál rann-
sóknarskýrslunnar. Umræðan fer í
hringi og hver bendir á annan þegar
kemur að mögulegri ábyrgð. Stjórn-
málamenn hafa þráast við að segja
af sér og allir keppast við að bera
af sér sakir. Þó sjást nokkur merki
um breytingar. T.d. hefur fyrrver-
andi ráðuneytisstjóri verið ákærð-
ur fyrir innherjasvik og þrír ein-
staklingar ákærðir í tengslum við
svokallað Exeter-mál. Stjórnendur
tveggja banka hafa verið sakaðir
um markvissa og alvarlega mark-
aðsmisnotkun og Alþingi hefur
ákveðið að stefna fyrrverandi for-
sætisráðherra fyrir Landsdóm
fyrir meinta alvarlega vanrækslu á
starfsskyldum sínum.
Aðstæður í samfélaginu eru sér-
kennilegar. Enn skortir verulega
á traust og það hefur reynst erf-
itt að sýna nægjanlega vel fram
á að mikið hafi breyst eftir hrun.
Einungis lögreglan (91%), Háskóli
Íslands (68%) og Ríkisútvarpið
(52%) njóta trausts meira en helm-
ings almennings. Aðeins 3% treysta
fjármálakerfinu, 6% Fjármálaeftir-
litinu og 7% treysta sjálfu Alþingi.
Í almennri umræðu er iðu-
lega fullyrt að enginn munur sé á
umhverfi, vinnuaðferðum og sið-
ferði í fjármálakerfinu fyrir og
eftir hrun. Þetta er að hluta rétt.
Mörg ný ráðgjafafyrirtæki hafa
tekið til starfa og þar eru innan-
borðs starfsmenn úr gamla kerfinu
og þeir fást við enduruppbyggingu
atvinnulífsins. Sumir aðalleikendur
hrunsins fást við ráðgjafaþjónustu,
bæði hérlendis og erlendis. Þá eru
ótaldar slitastjórnir gömlu bank-
anna sem margir telja að starfi í
anda sem sé lítt frábrugðinn gamla
kerfinu. Því má þó ekki gleyma að
í nýju bönkunum hafa verið gerð-
ar víðtækar skipulags- og manna-
breytingar frá því sem var.
Það er engu að síður ljóst að við
eigum enn langt í land á þeirri leið
sem við þurfum að fara til að endur-
skapa traust, siðferði og trú á fram-
tíðina. Allt of mörgum spurningum
er enn ósvarað um siðferðilegu hlið-
ina og ábyrgðina á hruni hagkerfis-
ins. Svörin við spurningunum eiga
að hjálpa okkur að byggja upp til
framtíðar en líkt og í Mattheusar-
guðspjalli þá stöndum við frammi
fyrir vali um hvaða leið við vilj-
um feta. Þar segir að vítt sé hlið-
ið og vegurinn breiður sem liggi til
glötunar og að þeir séu margir sem
þar fara inn. Hins vegar sé það hlið
þröngt og sá vegur mjór sem liggi
til lífsins og þeir séu fáir sem finna
hann (Matt 7:14).
Byggt á erindi á ráðstefnu nor-
rænna fyrirtækja innan UN Global
Compact í október sl. Fyrri grein
birtist í blaðinu í gær.
Seinni grein um sið-
ferði og bankahrun
Siðferði
Ari
Skúlason
framkvæmdastjóri
Landsvaka Erlend fjárfesting í atvinnuupp-byggingu er ekki aðeins mikil-
væg vegna innspýtingar fjármagns
í efnahagslífið heldur fylgir henni
gjarnan ný þekking, tækni og
tengsl við markaði. Hér á landi hafa
erlendar fjárfestingar því miður
verið bæði fátíðar og einhæfar enda
hafa íslensk stjórnvöld aldrei mótað
markvissa opinbera stefnu í þeim
efnum. Úr því verður bætt.
Fjárfestingarstofan, verkefni
iðnaðarráðuneytisins, fékk ráð-
gjafarfyrirtækið Pricewaterhouse-
Coopers í Belgíu til að vinna ítar-
lega úttekt á því hvernig staðið er
að öflun erlendra fjárfestinga á
Íslandi. Skortur á stefnu stjórn-
valda og stuðningi við markaðs-
setningu Íslands erlendis sem
fjárfestingarkosts er talið meðal
helstu hindrana á undanförnum
áratugum. Enda hafa erlendar fjár-
festingar verið einhæfar og frum-
kvæðið komið frá hinum erlendum
framkvæmdaaðilum í kjölfar við-
ræðna við orkufyrirtækin.
Í ljósi þess hve mikilvægar fjöl-
breyttar erlendar fjárfestingar
eru fyrir endurreisn efnahags-
lífsins, rammalöggjafar um íviln-
anir vegna nýfjárfestinga, þeirra
sóknarfæra sem felast í sam-
starfi Fjárfestingarstofu og nýrr-
ar Íslandsstofu og skýrslu PWC
hef ég skipað nefnd sérfræðinga
úr atvinnulífinu til að vinna drög
að stefnu stjórnvalda gagnvart
erlendum fjárfestingum. Nefnd-
in fer yfir skýrslu PWC, stefnu-
mótunina að baki Íslandsstofu
og þau verkefni sem Fjárfest-
ingarstofa hefur verið að vinna
á undanförnum árum og leggur
fram tillögur um áherslusvið og
breytt vinnubrögð stjórnvalda og
stofnana. Markmiðið er að auka
erlendar fjárfestingar með því að
hafa frumkvæði að kynningum á
Íslandi gagnvart völdum atvinnu-
greinum og svæðum auk þess að
geta unnið markvissar úr þeim
erindum sem berast frá áhuga-
sömum fjárfestum.
Á sama tíma er það á ábyrgð
stjórnmálamanna að taka höndum
saman um að endurreisa traust á
Íslandi á alþjóðamörkuðum, t.d.
með lausn á Icesave-deilunni, og
skapa þannig forsendur fyrir fjár-
mögnun orkuframkvæmda á eðli-
legum kjörum. Þá þarf að liggja
fyrir hvert stefnt skuli í gjaldeyris-
málum þjóðarinnar enda þekkja
frumkvöðlar sem leitað hafa
erlendra fjárfesta af eigin raun
að sveiflukennd örmynt er ein
stærsta hindrunin í vegi nýfjár-
festinga.
Áhersla á erlendar nýfjárfestingar
Fjárfestingar
Katrín
Júlíusdóttir
iðnaðarráðherra
Svavar Gestsson fyrrverandi alþingismaður, ráðherra,
sendiherra og um tíma aðalsamn-
ingamaður ríkisstjórnarinnar í
Icesave-málinu, skrifaði sérkenni-
lega grein í Fréttablaðið þann 30.
nóvember síðastliðinn. Mér finnst
nauðsynlegt að svara þessum fyrr-
um baráttumanni alþýðunnar sem,
eftir að hafa klifrað metorðastig-
ann eins og stjórnmálamönnum
er best lagið, snýst nú gegn alþýðu
landsins undir því yfirvarpi að
hann sé að gagnrýna stjórnkerfið
og forseta Íslands.
Eins og menn muna kom Svav-
ar heim frá Bretlandi með Icesave-
samning sem ríkisstjórnin sagði
afburða góðan fyrir Íslendinga,
betur yrði ekki gert. Einhverjir
höfðu reyndar á orði að Svavar
hefði hætt samningaviðræðum
þegar hann, að eigin sögn, „nennti
ekki að hafa þetta mál hangandi
yfir sér lengur“ – en hver trúir
slíku?
Hvort það var þessi samningur
eða annar þar á eftir sem hrinti af
stað öldu áskorana á forsetann um
þjóðaratkvæði má einu gilda. For-
setinn hlustaði á þjóðina og synjaði
undirskrift.
Stjórnvöld reyndu að malda í
móinn með fullyrðingum um að nú
hillti í enn betri samning (!) en allt
kom fyrir ekki. Þar með fóru lögin
sem heimiluðu greiðslur og ríkis-
ábyrgð í þjóðaratkvæðagreiðslu,
skv. stjórnarskrá okkar.
Eins og lengi mun í minnum
haft, hafnaði þjóðin þessu alfarið
– yfir 90% þeirra sem kusu sögðu
nei.
Enn við sama heygarðshornið
Þrátt fyrir þessa afdráttarlausu
höfnun þjóðarinnar er ríkis-
stjórnin aftur á fullri ferð í nýjum
Icesave-viðræðum við erlenda
menn, sjálfsagt undir nýju laga-
frumvarpsnúmeri eða greiðslu
í öðru formi. Hvort sem er, kýs
ríkis stjórnin enn að ganga gegn
vilja þjóðar sinnar. Til sjós héti
þetta uppreisn og lægju þungar
refsingar við.
Eins og allir vita er ástæðan
sú að ESB ætlar Íslendingum að
greiða Icesave – sem er ósannað að
við berum ábyrgð á – áður en við
fáum innlimun. Ríkisstjórnin, sem
er fyrst og fremst að vinna að inn-
limuninni, er því meira en tilbúin
að binda þjóð sinni skuldabagga,
sem hún ekki vill, til þess að koma
henni í Evrópusambandið, sem hún
heldur ekki vill!
Trúnaðarmenn okkar eru þannig
enn að vinna að hagsmunum sínum
og Evrópusambandsins, gegn sinni
eigin þjóð.
En, aftur að grein Svavars
Gestssonar alþingismanns, ráð-
herra, sendiherra og sérlegs sendi-
manns stjórnvalda. Nú hefur for-
seti Íslands látið það heyrast að
komi Icesave-greiðslur aftur upp
á borðið sé eðlilegt að bera það mál
undir þjóðina. Ég leyfi mér að full-
yrða að þorri landsmanna telji það
líka.
Svavar Gestsson er nú ekki
aldeilis á því máli. Hann virðist
telja það eðlilegt að hafni þjóð-
in einhverju megi klæða málið
í nýjan búning og láta það taka
gildi – án þess að spyrja hana.
Þetta álit Svavars sýnir viðhorf í
fílabeinsturni margra stjórnmála-
manna: Vilja þjóðarinnar má virða
að vettugi ef hann er í vegi fyrir
hagsmunamálum stjórnvalda.
Svavar segir að forsetinn geti
tekið sér þetta vald því Alþingi sé
svo óvinsælt. Þetta vil ég leiðrétta:
Hann tekur sér ekki þetta vald –
hann hefur það. Og Alþingi er ekki
bara óvinsælt núna, það hefur nær
óslitið verið neðst á traust-lista
okkar í áratugi – líka þegar Svav-
ar Gestsson sat þar.
Svavar bætir því við að svona
embættisfærsla sé ekki bönnuð í
stjórnarskránni – þó að það hefði
raunar mátt gera. Spyrja má:
Af hverju var það ekki gert. Var
ástandið e.t.v. þannig eins og oftar
að þingmenn voru með hugann við
annað – t.d. ráðherrastól eða sendi-
herrastöðu eða eftirlaunin sín?
Hitt er umhugsunarefni hvaða
afgreiðslu þetta mál og önnur
hefðu fengið, hefðu hendur forseta
verið bundnar, eða embættið lagt
niður eins og sumir vilja?
Um eitt er ég sammála Svavari
Gestssyni; það væri sérkennilegt
ef Alþingi þyrfti að spyrja for-
seta fyrirfram hvort hann féll-
ist á hvert mál. En það er ekki
þannig – og svo lengi sem Alþingi
vinnur af heilindum fyrir þjóðina
og eftir vilja hennar þarf það og
ríkis stjórn ekki að hafa áhyggjur
af afskiptasemi forseta. Meðan svo
er hinsvegar ekki, þakkar þjóðin
Guði fyrir að hér er forsetaemb-
ætti með þessi völd.
Það vita flestir að ég hef um
margt verið ósáttur við fram-
göngu og embættisfærslu Ólafs
Ragnars – það svo að ég hef boðið
mig fram á móti honum sem er
nær óþekkt þegar um sitjandi for-
seta er að ræða. Í Icesave-málinu
tel ég hins vegar að hann hafi stað-
ið með þjóð sinni og það ber að
virða. Þegar landsölumenn, full-
ir græðgi og sérhagsmunagæslu,
vilja selja fullveldi okkar og koma
og leita stuðnings hjá Alþingi og
íslenskri þjóð vona ég að á Bessa-
stöðum verði líka forseti sem þorir
að segja nei.
Hver tekur sér vald ?
Icesave
Baldur
Ágústsson
fyrrv. forstjóri og
forsetaframbjóðandi
SEND IÐ OKK UR LÍNU
Fréttablaðið og Vísir hvetja lesendur
til að senda línu og leggja orð í
belg um málefni líðandi stundar.
Greinar og bréf skulu vera stutt
og gagnorð. Tekið er á móti efni á
netfanginu greinar@frettabladid.
is eða á vefsíðu Vísis, þar sem
finna má nánari leiðbeiningar.
Ritstjórn ákveður hvort efni birtist í
Fréttablaðinu eða Vísi eða í báðum
miðlunum að hluta eða í heild.
Áskilinn er réttur til leiðréttinga og
til að stytta efni.
AF NETINU
Pólitískt rangeygður
Það er ágætt að vera ekki partur af stjórnmálasamtökum. Það er einhvern
veginn eins og að vera áhangandi knattspyrnuliðs. Maður verður einhvern
veginn blindur á leikinn. Tekur bara eftir því hvað annað liðið gerir vel eða
illa. Svoleiðis verð ég þegar “ég held með” stjórnmálaflokki. Þegar illa gengur
finnst mér þá að eigi að reka “stjórann” eða “skipta út” leikmanni. Og þegar
“andstæðingurinn” skorar þá öskra ég á dómarann RANGSTAÐA (lesist:
lýðskrum).
Pólitísk afstaða getur gert mann svo andskoti pólitískt rangeygðan.
Það er svo frjálslegt að hafa sitt eigið X í eigin vasa.
einar.eyjan.is
Einar Ben. Þorsteinsson
Í almennri um-
ræðu er iðulega
fullyrt að enginn munur
sé á umhverfi, vinnu-
aðferðum og siðferði í
fjármálakerfinu fyrir og
eftir hrun.
Sveiflukennd
örmynt er ein
stærsta hindrunin í vegi
nýfjárfestinga.
Nú hefur forseti Íslands látið það heyrast
að komi Icesave-greiðslur aftur upp á
borðið sé eðlilegt að bera það mál undir
þjóðina. Ég leyfi mér að fullyrða að þorri landsmanna
telji það líka.