Morgunblaðið - 09.07.2009, Síða 20

20 Daglegt líf
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. JÚLÍ 2009
Eftir Kristínu Heiðu Kristinsdóttur
khk@mbl.is
É
g hef lært ótrúlega margt af því
að vera meðal frumbyggjanna
undanfarna fjóra vetur. Núna
kann ég að sigla kanó og bát með
utanborðsmótor, ég kann að
setja upp tjaldbúðir á eyjum, elda mat við op-
inn eld og ýmislegt hef ég lært um jurtalækn-
ingar. Ég kann líka að setja upp gufubað frum-
byggja og allt sem því tilheyrir. Eins hef ég
lært að höggva í eldinn en mest um vert er að
ég kann að kveikja eld, en það getur verið lífs-
spursmál á þessum slóðum, til dæmis ef bíllinn
hjá manni bilar úti í víðáttunni þar sem frostið
á veturna getur farið í mínus fjörutíu gráður,“
segir Húnvetningurinn Björk Bjarnadóttir
sem sumir kalla Illugaskottu, eftir kvendraug
úr Mývatnssveitinni. Björk vinnur á sumrin á
Galdrasýningu á Ströndum en undanfarna vet-
ur hefur hún dvalið meðal indíána í Manitoba-
fylki í Kanada. Þar hefur hún safnað sögum úr
munnlegri geymd bæði meðal indíána og Vest-
ur-Íslendinga, um menningu þeirra og sam-
skipti. „Þetta eru dýrmætar sögur. Þrír af
heimildarmönnum mínum eru dánir núna, ég
er því óskaplega fegin að ég skuli hafa náð að
tala við þetta fólk, því annars hefðu þessar sög-
ur farið með því í gröfina.“
Hrafninn Garry fer víða
Björk er menntaður umhverfisfræðingur og
þjóðfræðingur. „Menntun mín hefur nýst mér
vel í Kanada, ég hef verið fengin til að segja
bæði skólakrökkum og fullorðnu fólki frá ís-
lenskri menningu og þjóðtrú. Einnig hef ég
haldið fyrirlestra fyrir hjúkrunarfólk um jurta-
lækningar en þá þekkingu mína hef ég frá
Garry Raven, eða hrafninum Garry. Hann er
stórmerkilegur maður, indíáni sem býr á Hol-
low Water, verndarsvæði frumbyggja sem er á
austurströnd Winnipegvatns. Hann er þjóð-
háttakennari í menningu frumbyggja og ég hef
aðstoðað hann við störf sín. Hann er með að-
stöðu heima hjá sér til að taka á móti hópum
hvaðanæva úr heiminum, sem vilja læra um
menningu frumbyggja. Við Garry förum líka á
önnur verndarsvæði til að sinna starfi hans
sem jurtalæknir. Hann vinnur einnig með
alkóhólista og eiturlyfjaneytendur, hjálpar
þeim að koma sér út úr vímuefnahringnum.
Svo förum við í grunnskólana og kennum nem-
endum að búa til handtrommur. Það eru for-
réttindi að fá að vinna með þessum manni,
hann er mjög vitur og mikill húmoristi. Alla
sína þekking hefur Garry fengið í arf frá eldri
frumbyggjum. Hann er 65 ára og segist enn
vera að læra. Kennarinn hans, Mark Tomson,
býr á öðru verndarsvæði og hann bjargaði
Garry þegar hann var við dauðans dyr með því
að gefa honum jurtalyf sem innihélt 100 lækn-
ingajurtir.“
Keyra, fljúga og sigla kajak
Björk segir að á ferðum sínum með Garry sé
hún yfirleitt eina hvíta manneskjan. „Þarna
eru rosalegar vegalengdir á milli staða. Stund-
um keyrðum við Garry í átta tíma, fórum svo í
flugvél í klukkutíma og vorum að lokum stödd
á kajak, allt til að komast á ákveðinn stað þar
sem hann þurfti að vinna.“ Björk og Garry hafa
sótt um styrk hjá ríkisstjórn Manitoba til að
halda áfram með grunnrannsóknir og byggja
safn um siði, menningu og sögu frumbyggja á
austurströnd Winnipegvatns. „Ég fer aftur til
Kanada í haust og held áfram störfum mínum
með Garry en ég ætla líka að klára bók sem ég
er að vinna að. Þessi bók byggist á viðtölum
sem ég hef tekið við Garry og bróður hans,
Raymond, um menningu frumbyggja og tengsl
hennar við jörðina. Raymond lést fyrir tæpum
fjórum árum en hann var einstakur sagnamað-
ur.“
Eldurinn í hjartanu
Ævintýrið í Kanada hófst þegar Björk fór í
háskóla í Winnipeg árið 2003 í meistaranám í
umhverfisfræði. „Ég vildi kynnast einhverjum
sem bjó yfir fornri þekkingu á náttúrunni og
þá var mér bent á fyrrnefndan Garry Raven.
Þegar ég kynnti mig fyrir honum og sagðist
vera frá Íslandi, þá sagði hann að fólkið mitt,
Vestur-Íslendingar í Kanada, hefði ævinlega
komið vel fram við fólkið hans, indíánana. Mér
þótti vænt um að heyra það. Síðan sagðist hann
ætla að fara með mig í gufubað frumbyggja og
láta mig svitna rækilega, sem hann og gerði. Í
miðju gufubaðinu eru glóandi steinar sem vísa
til kjarna jarðarinnar og hjarta mæðra okkar.
Frumbyggjar leggja mikið upp úr eldinum í
hjartanu. Þegar frumbyggi deyr þá er eldur
látinn loga hjá viðkomandi í fjóra daga og fjór-
ar nætur, til að lýsa leiðina inn í andaheiminn.“
Bláa úlfakonan í sólardansi
Samkvæmt fræðum frumbyggjanna er
Björk af ætt bifurs, en bifur stendur fyrir
visku. „Ég kallast Blue Wolf Woman eða Bláa
úlfakonan. Ef ég hitti konu eða karl sem eru af
ætt bifurs, þá eru það systkini mín og við meg-
um ekki giftast. Garry er aftur á móti af ætt-
bálki arnarins en örninn stendur fyrir ást.
Nöfnin hans Garrys eru Góð þrumurödd og
Morgunstjarna,“ segir Björk sem hefur upp-
lifað og tekið þátt í mörgum athöfnum frum-
byggjanna og þar á meðal er sólardansinn. „Ég
þurfti að dansa í þrjá og hálfan dag án matar
og drykkjar. Ég dansaði við sólarupprás, svaf í
þrjá tíma og fór svo á fætur og dansaði meira.
Tilgangur sólardansins er að dansa fyrir allt
það sem lifir eða er veikt á þessari jörð og einn-
ig að þakka fyrir það sem við höfum. Af dvöl
minni meðal frumbyggja hef ég lært hvernig
maður einfaldar líf sitt. Ég lærði líka að jörðin
er búin að gera svo margt fyrir okkur sem okk-
ur finnst sjálfsagður hlutur og að nú er kominn
tími til að við gerum eitthvað fyrir hana.“
Hlustum á bóndann í dalnum
Björk finnst skemmtilegast að vinna úti og
einmitt þess vegna fór hún á sínum tíma á
námskeið hjá Umhverfisstofnun til að verða
landvörður. „Ég var landvörður í Skaftafelli í
þrjú sumur og önnur þrjú í Herðubreiðar-
lindum og Öskju. Þá notaði ég þekkingu sem
formæður okkar og forfeður hafa öðlast í gegn-
um tíðina, til að fræða fólk um náttúruna á nýj-
an hátt. Ég vil færa þjóðsögur úr bókahillum út
til fólksins, því rætur okkar liggja í landinu og
menningunni. Þegar við vitum hvaðan við kom-
um þá vitum við hvert við eigum að fara. Við
Íslendingar miðum okkur allt of mikið við aðr-
ar þjóðir og höldum að við eigum að gera eins
og þær. Við eigum að hætta að hlusta á erlenda
fræðinga sem segja okkur hvað við eigum að
gera við landið okkar eða hvernig við eigum að
umgangast það. Við eigum frekar að hlusta á
bóndann sem býr í dalnum og hefur kynnst
umhverfinu á eigin skinni. Við eigum líka að
hlusta meira á eldra fólk sem býr yfir mikilli
reynslu,“ segir Björk sem sér mikla möguleika
á Íslandi núna. „Allir flokkar ættu að vinna
saman að því að byggja landið upp en ekki eyða
allri orkunni í karp. Við megum ekki gefast
upp, landið okkar er einstakt í heiminum, fal-
legt og sterkt. Við erum pínulítið þorp í al-
þjóðasamfélaginu og eigum ekki að leyfa er-
lendum ríkjum að læsa klónum í auðlindir
okkar. Egill Skallagrímsson hefði aldrei gefist
upp fyrir þessu, hann hefði barist á móti.“
Illugaskotta á indíánaslóðum
Vinir Björk ásamt „hrafninum“ og indíánanum Garry. Sjálf er Björk af ætt bifurs samkvæmt frumbyggjum og heitir Bláa úlfakonan.
Höggvið í eldinn Björk og hundurinn hennar
Nói tveir sokkar, en hann býr í Kanada.
Hún hefur safnað fornum sög-
um úr munnlegri geymd meðal
indíána í Kanada og hún er
nokkuð viss um að Egill
Skallagrímsson myndi berjast
af fullri hörku fyrir Íslands
hönd í dag, ef hann væri á lífi.
Verndarsvæði frumbyggja í Manitoba eru
62 og þar búa þrír flokkar frumbyggja:
Cree-frumbyggjar, Ojibway-frumbyggjar
og Dene-frumbyggjar.
„Verndarsvæðin voru búin til á seinni
hluta 19. aldar af samningamönnum
bresku krúnunnar sem sömdu við frum-
byggja um afnot af þeirra landi en um
leið yrði frumbyggjum úthlutað svæði sem
kallað er verndarsvæði sem væri þeirra til
yfirráða og einnig að ávallt yrði hugsað
um frumbyggja Kanada, t.d. eru þeir und-
anþegnir skatti vegna þessa. Þessir samn-
ingar eru kallaðir á ensku „Treaty“, og
eiga að gilda svo lengi sem sólin skín,
vatnið flæðir og grasið grær. Hins vegar
eru frumbyggjar Kanada líklega fátæk-
ustu þegnar Kanada og fá lítinn sem eng-
an arð af þeim náttúruauðlindum sem not-
aðar eru í þeirra landi,“ segir Björk og
bætir við að mjög mikið heilsufarsvanda-
mál sé meðal frumbyggja og þeir þjást
m.a. af alnæmi, áunninni sykursýki og
berklum. „Svínaflensan hefur lagst mjög
þungt á þá, enda búa oft tólf manns sam-
an í húsi og húsin eru mjög bágborin. Þeir
eru svo fátækir að þeir geta ekki gert við
húsin sín. Frumbyggjar eru orðnir háðir
ríkisstyrkjum og það er búið að drepa í
þeim alla sjálfsbjargarviðleitni.“
Björk segir að mörg börn frumbyggja
hafi verið tekin af þeim frá árinu 1875 til
1970 og þeim komið fyrir í heimavistar-
skólum á vegum kanadíska ríkisins og
kaþólsku kirkjunnar (Residencial school).
„Sem betur fer sluppu sum barnanna und-
an þessari kvöð, því foreldrar þeirra eða
afar og ömmur földu þau þegar prestur
og lögreglan komu til að ná í barnið
þeirra í skólann. Í þessum skólum voru
börnin mörg hver misnotuð kynferðislega,
andlega og líkamlega. Þau máttu ekki
tala tungumálið sitt, síða indíánahárið á
þeim var klippt af þeim og þau voru látin
þræla á ökrunum og fengu lítið og lélegt
fæði. Mörg börn dóu í þessum skólum og
og foreldrunum var stundum ekki sagt
frá því fyrr en eftir nokkra mánuði. Kan-
adíska ríkisstjórnin baðst í fyrra op-
inberlega afsökunar á þessari meðferð á
indíánabörnum. Einstaklingarnir sem
komu úr þessum skólum voru nið-
urbrotnir á allan hátt og höfðu enga fót-
festu. Það er ein ástæða þess að félagsleg
vandamál eru mjög mikil meðal frum-
byggja núna. Fátæktin er svo mikil á
verndarsvæðunum að það líkist ástandinu
í þriðja heiminum. Þetta fólk er einangrað
og fær ekki sama aðgang að samfélaginu
og aðrir.“
Einir fátækustu þegnar Kanada
Sviti Björk utan við gufubað ásamt nokkrum frumbyggjum og tveimur hvítum gestum.