Morgunblaðið - 29.09.2009, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 29. SEPTEMBER 2009
Kurteis kisi Kötturinn Hnoðri á heima á dvalarheimilinu Ási í Hveragerði. Þó svo að hann virðist kunna alla mannasiði og bíði matar síns kurteislega er ekki ætlast til þess að hann sitji
við matarborðið. Heimilismenn vinna nú að því að venja hann af því að stökkva upp á borð og í stóla – það getur hins vegar reynst erfitt, því hver getur staðist þessi dásamlegu bænaraugu?
Kristinn
ÞAÐ ER lofsvert
að Morgunblaðið
reyni að skýra fyrir
lesendum sínum til-
drög efnahags-
hrunsins. Það er
hins vegar lakara
þegar blaðið heldur
því fram að rekja
megi þensluna á ár-
unum fyrir hrun til
Kárahnjúkavirkj-
unar og álversins í Reyðarfirði
eins og skilja má á greininni
„Afdrifaríkar framkvæmdir“,
sem birtist í blaðinu sl. sunnu-
dag. Þetta stenst einfaldlega
ekki skoðun og er rangt.
Margoft hefur verið sýnt fram
á að verðbólgan á árunum 2003-
2007 var drifin áfram af allt öðr-
um kröftum. Það sem fyrst og
fremst jók á þensluna var að
fjármálakerfið á Íslandi tók
byltingarkenndum breytingum
á þessum tíma og dældi ótrúlega
miklu erlendu fjármagni beint
inn í hagkerfið m.a. inn á hús-
næðismarkaðinn með þeim af-
leiðingum að húsnæðisverð
hækkaði upp úr öllu valdi.
Þegar skoðuð er þróun verð-
bólgu með og án húsnæðis á
þessu tímabili kemur þetta ber-
lega í ljós. Í byrjun árs 2003 var
verðbólga með húsnæði tæpt
1,5% en það var vel innan verð-
bólgumarkmiðs Seðlabanka Ís-
lands. Verðbólga án húsnæðis
var innan við 0,5% á sama tíma.
Verðbólga án húsnæðis komst
hæst í tæp 3% um mitt ár 2004
en lækkaði síðan hratt og var
um 1% í byrjun árs 2007. Verð-
bólga með húsnæði hækkaði
hins vegar jafnt og þétt allt frá
byrjun árs 2003 og var orðin
rúm 4% í byrjun árs 2007. Á ár-
unum 2004 til 2007
hækkaði vísitala
neysluverðs þannig
rúmlega tvöfalt
meira með húsnæði
en án.
Þessar tölur sýna
að verðbólgan átti
fyrst og fremst ræt-
ur í hækkun fast-
eignaverðs tímabil-
ið sem
Kárahnjúkavirkjun
var í byggingu.
Fasteignabólan
myndaðist af ofgnótt fjármagns
á Íslandi í kjölfar þess að bank-
arnir komu inn á íbúða-
lánamarkaðinn rétt um miðjan
áratuginn.
Þess má til fróðleiks geta að
efnahagsreikningur bankanna
um mitt ár 2008 var rétt rúmir
14.000 milljarðar króna en fyrir
þá upphæð hefði mátt byggja
meira en 100 Kárahnjúkavirkj-
anir og á 4 árum lánuðu bank-
arnir um 500 milljarða króna til
íbúðalána en fyrir þá hefði mátt
byggja allt að fjórar slíkar virkj-
anir.
Í þessum efnum er ekki nóg
að leita einungis álits fyrrver-
andi stjórnenda greining-
ardeilda viðskiptabankanna.
Eftir Friðrik
Sophusson
» Þessar tölur sýna
að verðbólgan
átti fyrst og fremst
rætur í hækkun
fasteignaverðs tíma-
bilið sem Kára-
hnjúkavirkjun var í
byggingu.
Friðrik Sophusson
Höfundur er forstjóri
Landsvirkjunar.
Að hengja bakara
fyrir smið
– Fréttaskýring
á villigötumUNDANFARINN ára-tug byggðist upp nýtt hag-
kerfi á Íslandi – innflutn-
ingshagkerfið.
Fjármálakerfið blés út og
dældi ómældum fjár-
munum inn í landið og
verslunar- og þjónustufyr-
irtæki spruttu upp eins og
gorkúlur. Allt byggðist
þetta á að taka lán í út-
löndum til að fjármagna
veisluna, sem var allt í senn hömlu-
laus og yfirgengileg. Þetta mikla inn-
flæði fjármangs leiddi til styrkingar á
gengi íslensku krónunnar og höf-
uðborgarsvæðið – höfuðstöðvar inn-
flutningshagkerfisins – var þúfan sem
grænkaði mest í gósentíðinni. Út-
flutningsatvinnuvegirnir liðu fyrir
sterkt gengi og lífið á landsbyggðinni
gekk sinn vanagang – atvinnulíf dróst
saman og fólk flutti í burtu í alls-
nægtir hins lánsfjármagnaða lífsstíls.
Nú er hún Snorrabúð stekkur, bólan
er sprungin, fjármálakerfið hrunið og
lífskjörin á höfuðborgarsvæðinu nálg-
ast raunveruleikann hröðum skrefum.
Staðan á landsbyggðinni er í grunn-
inn allt önnur. Höfuðatvinnuvegir
hennar sjávarútvegur, ferðaþjónusta
og sumir geirar iðnaðar ganga vel
enda krónan réttar skráð en um langt
skeið og nú dregur úr fólksflutn-
ingum úr bæ í borg.
Brýnustu verkefnin?
Hver eru þá viðbrögð helstu aðila
vinnumarkaðarins og ríkisvaldsins?
Jú, nú er það mat manna í borginni
að sækja þurfi allt það fé sem fáan-
legt er til að styrkja höfuðborg-
arsvæðið. Nú er seilst í lífeyrissjóð-
ina, líka þá sem eru úti á landi. Nú
leggjast menn á eitt með það að
sækja fé af landsbyggðinni til að
styrkja stöðu atvinnugreina og op-
inberra stofnana höfuðborgarinnar. Í
vor lögðu þessir aðilar niður fyrir sér
hvað gera þyrfti til að ná stöðugleika
og sátt í íslensku samfélagi svo að
vöxtur þess gæti hafist á nýjan leik.
Fróðlegt er að líta yfir þann lista sem
tekur til stórra verklegra fram-
kvæmda. Listinn yfir þessi þjóð-
þrifaverk hljóðar upp
á 130 milljarða sem
sækja á í sjóði lífeyr-
isþega landsins. Öll
verkefnin utan eitt
voru innan áhrifa-
svæðis höfuðborg-
arinnar. Þegar upp-
lýst var um þetta eina
verkefni sem áformað
var að vinna að úti á
landi ætlaði allt að
ganga af göflunum hjá
sjálfskipuðum álits-
gjöfum landsins. Þetta
voru áform um að bora göng í gegn-
um Vaðlaheiði. Var þeim áformum
gefið nafnið kjördæmapot af hæstu
gráðu. Hvers vegna hin verkefnin
teljast ekki til kjördæmapots stafar
líklega af því að þau eru innan áhrifa-
svæðis höfuðborgarinnar. Það land-
svæði hefur svo lengi þrifist á op-
inberum framlögum að sumir hverjir
virðast tapa glórunni ef framlög úr
ríkissjóði eiga að fara út fyrir þetta
stærsta styrksvæði landsins.
Gylliboð: 25% ávöxtun
Þá eru uppi frekari áform um að
sækja fé til stuðnings við uppbygg-
ingu á höfuðborgarsvæðinu. Sækja
skal 75 milljarða til almennings, sem
að lögum er gert að spara fyrir ör-
orku- og ellilífeyrisgreiðslum síðar á
ævinni. Til lífeyrisssjóða landsins er
beint óskum um að þeir leggi 75 millj-
arða af sparnaði sjóðsfélaga sinna í
Fjárfestingasjóð Íslands sem ætlað er
að ávaxta þá fjármuni um 25% á ári!
Hvernig hafa lífeyrissjóðirnir ávaxtað
hingað til það fé sem sjóðfélagarnir
hafa að lögum lagt til þeirra? Það er
að sjálfsögðu mjög misjafnt en ég get
fullyrt að enginn sjóðanna hefur náð
að ávaxta fé sjóðfélaganna um 25% á
ári í tíu ár samfleytt eins og nú er lof-
að. Höfuðstóllinn á m.ö.o. að rúmlega
9 faldast á 10 árum. Með ólíkindum er
að enn sé reynt að blekkja fólk til
fylgis við glórulausar ávöxtunarleiðir.
Í öðrum löndum eru menn nú dæmdir
fyrir slík gylliboð.
Flestir lífeyrissjóða landsins urðu
fyrir miklum búsifjum í hruni fjár-
málakerfisins, ekki síst vegna áhættu-
fjárfestinga í bönkum og fyrirtækjum
á höfuðborgarsvæðinu. Flestir þeirra
eiga ekki fyrir lífeyrisloforðum – þ.e.
ekki eignir á móti skuldbindingum.
Sú staðreynd kallar á varkárni í fjár-
festingum. Á sama tíma og staða sjóð-
anna er afar ótrygg er ekki réttlæt-
anlegt að taka frá 75 milljarða á
þremur árum í enn frekari áhættu-
fjárfestingar. Mál er að linni!
Hvar mun sjóðurinn fjárfesta?
Það er líka umhugsunarinnar virði
að velta því fyrir sér hvert þessir fjár-
munir munu renna. Trúir því virki-
lega einhver að Fjárfestingasjóður Ís-
lands muni nýta fé sitt utan
höfuðborgarsvæðisins í einhverjum
mæli? Til þess þyrfti aldarlöng saga
sem við þekkjum í byggðamálum Ís-
lands, þar sem allir straumar renna í
eina átt, að snarbreytast. Engin teikn
eru á lofti nú um stundir um slíkar
breytingar. Barnaskapur er að halda
slíku fram. Við vitum öll að lífeyr-
issjóðir landsins hafa fyrst og fremst
fjárfest hér innanlands á höfuðborg-
arsvæðinu undanfarna áratugi.
Lærum af reynslunni
Hver er reynslan og hvar eru töp-
in? Nær væri fyrir landsbyggðarsjóð-
ina að hugsa sinn gang og líta sér
nær ef þeir telja sig hafa efni á
áhættufjárfestingum. Hvað kemur
sjóðfélögum þeirra best? Ég vil skora
á stjórnarmenn í þessum sjóðum að
hugsa vel sinn gang og draga lærdóm
af dýrkeyptri reynslu síðustu ára. Ég
efast um að lífeyrissjóðir á lands-
byggðinni hafi efni á áhættufjárfest-
ingum. En ef efnin eru meiri legg ég
til að stjórnarmenn þessara sjóða
gleymi áformum um Fjárfestingasjóð
Íslands og líti sér nær.
Eftir Kristján Þór
Júlíusson »Með ólíkindum er að
enn sé reynt að
blekkja fólk til fylgis við
glórulausar ávöxtunar-
leiðir. Í öðrum löndum
eru menn nú dæmdir fyr-
ir slík gylliboð.
Kristján Þór Júlíusson
Höfundur er alþingismaður
og fyrrverandi stjórnarmaður
í lífeyrissjóðum.
Fjárfestingasjóður
Íslands – nei takk