Saga - 1978, Side 210

204
LOFTUR GUTTORMSSON
síður en svo á við sjálfsskilning- þeirra sem gengið höfðu
í skóla historismans.
En þegar fram liðu stundir urðu ýmsir til að túlka
historismann á þann veg að raunspekilegum viðhorfum
stafaði hætta af. Það fylgdi nefnilega skoðunarhætti hans
að sérhvert skeið sögunnar hefði sjálfstætt gildi — un-
mittelbar zu Gott sei eins og Ranke komst að orði — lyti
sínum eigin rökum og bæri að skilja út frá forsendum sem
fælust í „tíðaranda“ þess (Zeitgeist). Hugtakið tíðarandi,
sem Ranke játaði að væri nánast því óræð tilfinning, vakti
hugboð um að fyrirbærin sem sagnfræðingar rannsökuðu
væru sjálf sögulega afstæð; hvert tímabil hefði sína mæli-
stiku á gildi þeirra og mikilvægi. Að því kom líka að vit-
undin um sögulegt afstæði fyrirbæranna beindi athygli
manna að þekkingaröfluninni sjálfri, hinni raunspekilegu
sagnfræði. 1 höndum hinna þýsku hughyggjusinna af nýrri
skólanum, Diltheys og Rickerts og síðar hins ítalska læri-
sveins þeirra, Croce, varð historisminn niðurrifstæki sem
tók að grafa undan trú manna á að aðferðir raunspekinn-
ar væru nothæfar á sviði sagnfræði. Eftir því sem fleiri og
fleiri staðreyndir hrúguðust upp varð sú spurning varla
umflúin til lengdar hvað það væri sem réði ferðinni í þess-
ari söfnunarstarfsemi eða hvað það væri m. ö. o. sem gerði
staðreyndir fortíðar að „sögulegum staðreyndum“. Og svar-
ið hlaut að verða á þá lund að sögulegar staðreyndir væru
verk sagnfræðingsins sem með vali sínu á þeim, úrvinnslu
og umhugsun gerði þær að sínum og gæddi þær merkingu;
leifamar sem fortíðin skilaði nútíðinni væru líkt og þögul
vitni sem fengju því aðeins málið að einhverjum sagnfræS-
ingi þóknaðist að leggja fyrir þau spurningar og gera þau
þar með að sinni heimild fyrir því að hitt eða þetta hafi
gerst. „Staðreyndir sögunnar“ væru háðar þeirri merk-
ingu sem sagnfræðingar gæfu þeim og í því efni væru
þeir börn síns tíma, háðir ríkjandi gildakerfum, hug-
myndastraumum og áhugaefnum.