Morgunblaðið - 29.12.2009, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 29. DESEMBER 2009
Heljarstökk Þegar snjórinn hefur lagst yfir allt finnst ungviðinu gaman að
bregða á leik úti við. Þessi ungi maður á Akureyri gerði sér lítið fyrir og fór
heljarstökk. Lendingin var mjúk enda dúnmjúkur og djúpur snjór á jörðu.
Skapti
ÞAÐ ERU öll rök
sem hníga að því að ís-
lenska ríkið eigi ekki að
veita ríkisábyrgð á Ice-
save-skuldbindingum
Íslands gagnvart Bret-
um og Hollendingum.
Þegar lög nr. 98/1999
um innistæðutrygg-
ingasjóðinn voru sam-
þykkt (lögleiðing á til-
skipun 94/19/EB) var
sérstaklega tekið fram í frumvarpinu
að bankarnir sem þá störfuðu væru
ekki lengur ríkisbankar og að inn-
stæðutryggingasjóðurinn skyldi vera
sjálfseignarstofnun og ekki rík-
isstofnun. Í nýju frumvarpi sem nú
liggur fyrir Alþingi Íslendinga sem er
lögleiðing breytingartilskipunar Evr-
ópusambandsins um sama efni, sem
tók gildi 11. mars 2009 í Evrópusam-
bandinu, er sérstaklega tekið fram að
ekki sé gerð tillaga um að lántökur
tryggingarsjóðsins njóti rík-
isábyrgðar. Í ljósi ágreinings Íslend-
inga Breta og Hollendinga um
ábyrgð samkvæmt tilskipuninni
nokkrum mánuðum fyrir gildistöku
hennar hefði mátt búast við að inn-
stæðutryggingar nytu ríkisábyrgðar
með skýrum og ótvíræðum hætti í
breytingatilskipuninni. Svo er ekki
sem bendir til hins gagnstæða. Væri
slík skylda fólgin í tilskipuninni væri
einnig skylt að lögleiða hana nú með
breytingalögunum.
Tryggingaverndin sem sett er upp
hér á landi er að lágmarki 1% af öllum
innstæðutryggingum. Þetta þýðir
með öðrum orðum að tryggingakerfið
er einungis hannað til þess að mæta
einstökum tjónum þegar ein fjár-
málastofnun fellur til þess að koma í
veg fyrir að aðrar „heilbrigðar“ fjár-
málastofnanir falli með henni. Þessu
má líkja við það þegar brunatjón á sér
stað. Brenni eitt hús bætist það úr
sjóðnum en brenni flestöll húsin á
sama tíma (kerfishrun) þá er ljóst að
bótasjóðirnir tæmast. Mikilvægt er
fjármálastofnana á evrópska efna-
hagssvæðinu væri í einu vetfangi
skipt út fyrir ríkisstyrkta fjármála-
starfsemi væri slík ábyrgð talin felast
í óljósum markmiðslýsingum Evr-
óputilskipunar um innstæðutrygg-
ingar. Þá er ljóst að gera þyrfti ráð
fyrir slíkri ábyrgð í ríkisreikningum
aðildarríkja. Það er því niðurstaða
hafin yfir vafa að ríkisábyrgð á Ice-
save-skuldbindingum sjálfseigna-
stofnunar á ekki við rök að styðjast.
Hollendingar og Bretar hafa ekki
fært fram rök opinberlega fyrir gagn-
stæðri niðurstöðu. Það eru nokkur at-
riði í viðbót sem orka tvímælis í fyr-
irliggjandi Icesave-samningum sem
til meðferðar er hjá Alþingi Íslend-
inga. Vaxtakjör eru líklega andstæð
Evrópureglum, reynt er að fjár-
magna vernd innstæðueiganda í
Bretlandi og Hollandi með eignum
Landsbankans þegar ljóst er að slíka
vernd beri að fjármagna af skatt-
tekjum þessara ríkja og þau neyð-
arréttarsjónarmið (Brussel-viðmið)
sem áður voru grundvöllur samninga-
viðræðna ríkjanna eru felld niður.
Að síðustu ber að nefna að þjóð-
réttarstaða Íslands hefur verið færð í
búning einkaréttarlegs samnings og
undir bresk lög sem gerir Bretum og
Hollendingum kleift að útiloka ís-
lensk lög og stjórnarskrá og fella
meðal annars gengisáhættu vegna
samninganna á íslenska ríkið. Allt eru
þetta veigamikil grundvallaratriði
sem unnt er að semja um upp á nýtt
eða óhikað að fela dómstólum að fjalla
um.
að slökkva eldinn strax
til þess að hann breiðist
ekki út í önnur hús. Þá
er ljóst að við þessar að-
stæður að tjón allra
húseigenda (innstæðu-
eigenda) verður ekki
bætt. Færð hafa verið
fram veigamikil rök fyr-
ir því að tilskipun 94/19/
EB eigi ekki við um
kerfishrun og að ábyrgð
ríkisins takmarkist ein-
göngu við að koma inn-
stæðutryggingakerfinu
á. Innstæðutryggingasjóðurinn er
fjármagnaður af fjármálastofnunum
en ekki ríkjum. Fjallað er um lána-
stofnanir í eintölu í tilskipuninni. Þá
er viðurkennt í skýrslu franska Seðla-
bankans frá árinu 2000 (bls. 179-180)
að evrópska tryggingakerfið sé
hvorki hugsað til né ætlað að taka á
kerfishruni. Í þeim tilvikum þurfi að
leita annarra úrræða í öryggisneti
samfélagsins til þess að taka á málum
svo sem til eftirlitsaðila, seðlabanka
og ríkisstjórnar. Tjón sem hlýst af
kerfishruni heils fjármálakerfis verð-
ur svo yfirgripsmikið að það setur
fjárhagslegt fullveldi hverrar þjóðar í
hættu sé því velt yfir á hana. Slík
skuldbinding ristir einnig nærri ýms-
um stjórnarskrárbundnum ákvæðum
eðli máls samkvæmt. Svo viðamikil
skuldbinding þarf því að byggjast á
skýrri lagaheimild sem hún gerir ekki
hvort sem litið er til laga hér á landi
eða Evrópulöggjafar.
Samkeppnislög Evrópuréttarins
koma í veg fyrir ríkisábyrgð
Ríkisábyrgð á innstæðutrygg-
ingum er í eðli sínu brot á samkeppn-
isrétti þar sem hún felur í sér ríkisað-
stoð til einkarekinna
fjármálastofnana. Væri slík ábyrgð
almennt viðurkennd myndu inn-
stæðueigendur leggja innstæður sín-
ar hjá fjármálastofnun sem ætti
heimilisfesti þar sem ríki stæðu best
að vígi – væru efnuðust – og hefðu
minnsta fjármálakerfið til þess að
bera ábyrgð á. Frjálsri samkeppni
Eftir Magnús Inga
Erlingsson » Fjallað er um að rík-
isábyrgð á Icesave-
skuldbindingum stand-
ist ekki íslenska eða
evrópska löggjöf.
Magnús Ingi Erlingsson
Höfundur er héraðsdómslögmaður
með meistarapróf í Evrópurétti.
Hann starfar hjá Seðlabanka Íslands
en skrifar þessa grein í eigin nafni og
lýsir ekki áliti Seðlabankans á málinu.
Ríkisábyrgð á rakalausum
skuldbindingum
EF AÐ líkum lætur verða í dag
greidd atkvæði á Alþingi um rík-
isábyrgð á Icesave-lánunum ill-
ræmdu. Þingið skiptist í tvær fylk-
ingar í málinu – í meginatriðum í
stjórn og stjórnarandstöðu. Und-
antekning frá þessu eru nokkrir
þingmenn VG og hugsanlega Þrá-
inn Bertelsson. Í fljótu bragði gæti
mönnum virst að hér væri um
hefðbundinn mótþróa stjórn-
arandstöðu í umdeildu máli að
ræða – að stjórnarandstaðan leyfi
sér þann munað að vera á móti í erfiðu máli sem
enginn vill með raun og sanni styðja. Svo er þó
alls ekki. En um hvað snýst þá málið í raun?
Það er mat mitt að enginn kjósi með rík-
isábyrgðinni af sannfæringu. Menn líta einfald-
lega þannig á málið að þessu verði að taka eins
og hverju öðru hundsbiti – það séu ábyrg stjórn-
völd sem leiði málið til lykta. Þegar Icesave-
málið sé frá sé hægt að snúa sér að endurreisn-
inni af fullum þunga. Þá eru einhverjir þing-
menn sem trúa því að ef Ísland gangi í
Evrópusambandið með undirritaðan samning,
muni sambandið létta bagganum af Íslendingum
ef hann reynist of þungur og því felist óveruleg
efnahagsleg áhætta í að samþykkja hann. Þetta
er grundvallarmisskilningur og ef einhverjir
þingmenn láta slíka draumóra ráða atkvæði sínu
er illa komið. Af hverju kveð ég svo fast að orði?
Eitt erfiðasta verkefni ríkjanna sem mynda
Evrópusambandið er að halda aftur af freistni
aðildarríkja til að yfir skuldsetja sig. Við upp-
töku evrunnar fyrir um áratug voru því settar
sameiginlegar reglur um fjárlagahalla og
skuldasöfnun aðildarríkjanna. Bann var lagt við
því að sambandið kæmi ríkjum sem safnað hefðu
of miklum skuldum til bjargar. Þessar reglur
virkuðu ekki sem skyldi þrátt fyrir að háar sekt-
ir væru lagðar á þau ríki sem brutu
reglurnar. Þá trúðu leikendur á
fjármálamarkaði því að sambandið
myndi koma ríkjum til bjargar ef
illa færi þrátt fyrir bannið. Þeir
gerðu því lítinn greinarmun á
áhættu ríkisskulda t.a.m. Þýska-
lands og Grikklands og end-
urspeglaðist það í skuldatrygg-
ingarálagi landanna. Rétt eins og
Angela Merkel benti á þá væru
það hagsmunir allra að forða einu
ríki sambandsins frá gjaldþroti.
Gjaldþrot eins ríkis myndi grafa
undan sameiginlegum gjaldmiðli.
Þetta var viðtekin skoðun allt fram
að fjármálakreppunni sem nú geisar.
Vandamálið við áðurnefndar reglur felst í því
að hegðun ríkis innan sambands breytist frá því
sem var þegar ríki stóð utan þess þar sem nú
treysta menn á að hin aðildarríkin komi til hjálp-
ar ef illa fer. Þetta er nákvæmlega sama vanda-
mál og þjóðir heims standa frammi fyrir vegna
flugrána. Ef samið er við einn flugræningja
fjölgar flugránum. Til að fækka flugránum fylgja
þjóðir þeirri meginreglu að semja ekki við flug-
ræningja. Til að eyða freistnivandamálinu þarf
reglufestu. Ef ríkjum er bjargað af sambandinu
fjölgar þeim ríkjum sem haga sér á ábyrð-
arlausan hátt í fjármálum – þú semur ekki við
flugræningja og þú borgar ekki skuldir gjald-
þrota ríkja. Þetta er í grunninn vandamálið sem
Grikkland stendur frammi fyrir núna. Ef sam-
bandið kemur til hjálpar geta ríki eins og Spánn,
Írland og Ítalía breytt hegðun sinni með af-
drifaríkum afleiðingum fyrir myntsamstarfið í
Evrópu. Þróun á skuldatryggingarálagi mismun-
andi ríkja innan sambandsins bendir eindregið til
að á þessu séu markaðsaðilar nú óðum að átta
sig. Munur á skuldatryggingaálagi Grikklands
og Þýskalands endurspeglar í dag að fyrrnefnda
landið er mun ótryggari skuldari en það síð-
arnefnda – það borgar enginn skuldir Grikkja
nema Grikkir.
En hvaða þýðingu hefur þetta fyrir Icesave-
samninginn? Jú, það er óskhyggja að halda að
Evrópusambandið muni koma Íslendingum til
hjálpar ef við ráðum ekki við að greiða Icesave í
framtíðinni. Staða okkar verður því sennilega
verri að þessu leyti innan sambands en utan.
Sambandið verður að sýna reglufestu og því er
það röng forsenda sem þingmenn gefa sér þegar
þeir halda að Evrópusambandið muni reynast
okkar hálmstrá ef illa fer – þvert á móti. Sam-
bandið getur ekki komið til hjálpar þar sem það
þarf að sýna reglufestu. Að fórna Íslandi er
óverulegur kostnaður miðað við þann kostnað
sem hlytist af því að aðildaríkin breyttu hegðun
sinni – að fórna einni flugvél fyrir margar er
ásættanlegt. Þetta kom berlega í ljós þegar Ís-
landi var fórnað síðasta haust í þágu innláns-
tryggingakerfis Evrópu.
En hvað um að samþykkt ríkisábyrgðarinnar
flýti endurreisninni og því sé rétt að afgreiða
málið hið snarasta? Í þessari skoðun felst einnig
grundvallarmisskilningur. Vissulega væri einu
vandamálinu færra í dag ef Icesave væri frá og
aðilar á fjármálamarkaðir gætu með meiri vissu
metið hvort lána bæri Íslandi til endurreisn-
arinnar eður ei. En þar með er ekki öll sagan
sögð. Nægilega margar vísbendingar hafa komið
fram sem benda í þá átt að lífskjörum muni
hraka mjög á næstu árum ef landið þarf að
standa undir skuldabyrðinni sem Icesave fylgir.
Fáir efast um að Ísland geti staðið við skuldbind-
inguna en það verður þá á kostnað einhvers ann-
ars – hér gilda hin augljósu sannindi að sömu
krónunni verður ekki eytt oftar en einu sinni.
Hrakandi lífskjörum fylgir fólksflótti og landið
getur þannig hæglega fest í vítahring versnandi
lífskjara og landflótta. Um þetta orsakasamband
eru nægjanlega mörg dæmi úr efnahagssögu
heimsins til hægt sé að líta framhjá því.
En hvað um að hafna samningnum? Nokkuð
augljóst er að það mun gera endurreisnina erf-
iðari í bráð. Óvissan sem fylgir höfnun fælir frá
erlenda fjárfestingu og viðheldur vantrú á Ís-
landi á fjármálamörkuð erlendis. Ísland yrði að
byggjast upp á því sem aflað er í landinu. Til
lengri tíma litið munu lífskjör þó verða mun
betri þar sem ekki þyrfti að standa undir skulda-
byrðinni vegna Icesave. Krónunni sem annars
hefði verið eytt í Icesave verður varið í fjárfest-
ingu innanlands og þar með hagvöxt og bætt lífs-
kjör.
Af ofangreindu má sjá að samþykkt felur í sér
skammtíma ábata en verri lífskjör til lengri tíma
litið. Höfnun felur í sér að kreppan lengist eitt-
hvað en framtíðarhorfurnar batna til muna.
Valið snýst því milli skammtíma- og langtíma-
sjónarmiða. Í því felst sennilega ástæðan fyrir
því að stjórnaflokkarnir vilja almennt sam-
þykkja ríkisábyrgðina. Meginhugsun þeirra
virðist byggð á skammtímasjónarmiðum – að
halda völdum.
Hér hafa ólík sjónarmið verið reifuð á nokkuð
einfaldaðan hátt. Forsendan sem hér hefur verið
gefin er að ef samningnum verði hafnað muni
Icesave ekki lenda á Íslendingum. En auðvitað
er það mikil einföldun. Fáir ef nokkur þeirra
þingmanna sem vilja hafna samningnum eru
þeirrar skoðunar að við eigum alfarið að hafna
kröfunni um að borga. Andstaðan beinist fyrst
og fremst að sjálfum samningnum. Bretar og
Hollendingar nýttu sér veika stöðu Íslendinga
síðasta haust á óbilgjarnan hátt. Því á að hafna
samningnum og semja upp á nýtt með aðild allra
stjórnmálaafla þrátt fyrir að það hafi kostnað í
för með sér til skamms tíma. Ef ekki semst þá á
að fara með málið fyrir dómstóla eins og sið-
uðum mönnum sæmir. Stjórnmálaöflin verða öll
að bera ábyrð á nýjum samningum því annars
myndast óbrúanleg gjá til framtíðar í íslenskum
stjórnmálum. Þetta mál er stærra en hagsmunir
einstakra stjórnmálaafla. Þetta mál varðar efna-
hagslega framtíð íslenskar þjóðar. Því er það
skylda allra þingmanna að hafna ríkisábyrgðinni
þrátt fyrir að völdin séu sæt.
Eftir Tryggva Þór
Herbertsson
»Ef að líkum lætur verða í
dag greidd atkvæði á Al-
þingi um ríkisábyrgð á Ice-
save-lánunum illræmdu.
Tryggvi Þór
Herbertsson
Um ábyrgð Alþingis
Höfundur er prófessor í hagfræði
og alþingismaður.
25