SunnudagsMogginn - 09.01.2011, Blaðsíða 19

9. janúar 2011 19
fékkst við höfðu eðli málsins samkvæmt
hugsað um öldina, skrifað um öldina,
tekið þátt í hugsjónabaráttu hennar og
þóst hafa vit á henni. Hér var komin
manneskja sem fyrst og fremst hafði lifað
öldina af, orðið fyrir barðinu á öfgum
hugsjónanna og soðið sér saman sína prí-
vat lífsspeki byggða á dýrkeyptri reynslu.
Við nánari eftirgrennslan komst ég að því
að hún var fædd í rússneska keis-
aradæminu og fyrir þrítugt var hún, að
nafninu til, búin að skipta sjö sinnum um
ríkisfang; hún ólst upp í fátækt, komst í
tæri við ríkidæmi, missti allt sitt oftar en
einu sinni, flúði yfir þvera Evrópu í
sprengjuregni stríðsins, var handtekin af
Gestapo og byggði síðan upp nýja tilveru
í Frankfurt, á meðan afgangurinn af fjöl-
skyldunni hraktist undan stríðandi herj-
um til Póllands – með fimmtán ára við-
dvöl í Gúlagi Stalíns í tilviki litla bróður
hennar. Bókin var skrifuð á þýsku, að
áeggjan míns þýska forlags, er nýkomin
út og geymir lífrétti þessarar litríku
konu: Mamutschkas Lebensrezepte.
Myndbrjótur í könnunarleiðangri
Eitt er að skrifa um látin skáld sem skildu
eftir dagbækur og ótal bréf fyrir eftirlif-
endur og voru markvisst að skapa sér
orðstír, annað að skrifa um sprelllifandi
manneskju sem aldrei hefur fengist við
skriftir og er afar sérsinna, ekki síst þegar
kemur að því hvers hún kýs að minnast
og hvers ekki. Sérhver ævisagnaritari
þarf að skapa að minnsta kosti tvær per-
sónur, með ekki ósvipuðum hætti og
skáldsagnahöfundur, aðalpersónuna
sjálfa og svo persónu sögumanns. Milli
þessara persóna myndast spenna verks-
ins: Aðalpersónan hefur kannski löngu
komið sér upp mynd af eigin ævi eins og
hún vill hafa hana, en sögumaður er
myndbrjótur í könnunarleiðangri fyrir
hönd lesenda sinna og vill sýna að hann
sé hvergi banginn. Þessir hagsmunir fara
fráleitt alltaf saman og það átti líka við í
þessu tilviki. Mamúska liggur ekki á
skoðunum sínum, getur verið orðheppin
og ótrúlega skyggn á fólk, en það eru
margir þættir í hennar löngu ævi sem
henni fundust að kæmu hnýsnum manni
frá Íslandi ekki hætishót við. Þá verður
skrásetjarinn að fara aðrar leiðir, leita á
söfn, spyrja vini og ættingja sem kannski
vita minnst um mörg líf þessarar litríku
en leyndardómsfullu konu. Þannig
reyndist þrautin þyngri bara að átta sig á
fæðingarstað Mamúsku, örlitlu þorpi, þar
sem þó bjuggu fulltrúar sex þjóðarbrota,
á mörkum núverandi Hvíta-Rússlands,
Póllands og Litháens. Hér börðust herir
rússakeisara við þýska keisaraveldið og
síðar útsendarar Hitlers við sveitir Stal-
íns, og ólæsir fátækir íbúar reyndu að láta
þessar styrjaldir yfir sig ganga eins og
hver önnur fárviðri. Það auðveldaði
heldur ekki rannsóknina að það tilheyrir
táknfræði valdsins að skipta um nöfn á
öllum stöðum við hverja nýja valdatöku.
Hér skal ekki þessi saga rakin öll, að-
eins lítið dæmi sem kann að varpa ljósi á
viðfangsefnið og vanda ævisagnaritarans.
Í þessu tilviki var ég að reyna að átta mig
á því af hverju Mamúska var handtekin af
Gestapo í október 1942, þá nýkomin til
Frankfurt, pyntuð en látin laus aftur eftir
viku. Einkasonur hennar sagði mér frá
þessu en sjálf var hún þögul sem gröfin,
taldi lesendur ekki hafa nokkurn áhuga á
slíkum leiðindum. Ég var búinn að kom-
ast að því að Mamúska hafði hlaupist úr
fátæktinni að heiman sem unglingur og
komist til Vilníus þar sem hún varð
vinnukona hjá greifa eins og í ævintýr-
unum. Eftir fremur stutta vist þar komst
hún í vinnu hjá ríkri rússnesk-sviss-
neskri fjölskyldu sem átti margar verk-
smiðjur og fékk augastað á ungum
manni, Peter, sem átti að erfa góssið.
Þetta er á fjórða áratugnum, sem um
sumt var blómatími í Vilníus, og ríka
fólkið eins og Peter vílaði ekki fyrir sér að
skreppa á drossíum til Monte Carlo að
skemmta sér eina helgi ef svo bar undir.
En leiðin að hjarta Peters var ekki alveg
greið fyrir Mamúsku því fjölskylda hans
hafði ákveðið að hann skyldi kvænast
náfrænku sinni, Tatjönu Maslowu frá
Sankti Pétursborg; þannig myndi auð-
urinn haldast í ættinni.
Kankvíst bros í augum
Þegar hér var komið sögu í grúski mínu
rakst ég á fjölmargar gamlar ljósmyndir í
lúðum skókassa heima hjá syni Ma-
músku. Þar var líka mynd af Tatjönu,
gullfallegri stúlku með kankvíst bros í
augum, og ég sá ekki betur en að það
stæði Miss Europa, ungfrú Evrópa, á
myndinni. Ungfrú Evrópa? Nú þótti mér
tíra, en það tjóði lítt að spyrja Mamúsku
um Tatjönu: Hún hristi bara hausinn og
sagði Tatjönu aldrei hafa þurft að bjarga
sér og ekkert kunnað fyrir sér heldur, iss,
ekki einu sinni að sjóða vatn, sagði hún
hneyksluð á þýsku sem enn hefur þykk-
an pólskan hreim eftir bráðum sjötíu ár í
Frankfurt. Þegar ég kynnti mér fegurð-
arsamkeppnir á millistríðsárunum (mörg
er raun ævisagnaritarans), kom í ljós að
Tatjana Maslowa hafði verið kosin ungfrú
Evrópa í Madrid árið 1933 – og keppti þar
sem fulltrúi Sovétríkjanna! Svo ein-
kennilega vill til að þar í landi var í fyrsta
skipti kjörin fegurðardrottning fyrr þetta
ár, og má merkilegt heita, því enda þótt
alverstu ofsóknir Stalíns væru enn fram-
undan var þetta á tímabili vinstri-
róttækni og stöðugra herferða gegn
borgaralegu prjáli. Svo virðist líka sem
Sovétmenn hafi séð eftir kjörinu því um
það leyti sem Tatjana vann Evróputitilinn
var hún komin í útlegð og sneri ekki aftur
til Sovétríkjanna – og þar var heldur ekki
kosin ný fegurðardrottning næstu árin.
Handtekin af Gestapo
Ekki fer hjá því að Tatjana hafi verið
nokkuð hörð samkeppni fyrir kot-
bóndadótturina sem hafði strokið að
heiman. En það þýðir lítið að spyrja Ma-
músku um það: Iss, ég hafði hana og fór
létt með, þetta fólk hrærðist í svo miklu
ríkidæmi að það kunni ekki að leggja
neitt á sig. Þegar ég fann aðra mynd í
skókassanum, þar sem reffilegur karl
stendur á milli þeirra Mamúsku og Tat-
jönu, þóttist ég hafa himin höndum tekið
– ég sá þetta allt fyrir mér á þessari
mynd: Bara hvernig konurnar stilltu sér
hvor sínum megin við gleiðan karlinn
segði meira en mörg orð. Vandinn var
bara sá, einsog kom í ljós þegar ég ráðg-
aðist við son Peters og Mamúsku, að
karlmaðurinn á myndinni var alls ekki
faðir hans. Með samanburði komst ég að
því að þetta var maðurinn sem Tatjana
giftist þegar útséð var um sambandið við
Peter, lögfræðingurinn Rafael Kasimir
Lobanos frá Trakai skammt frá Vilníus.
Myndin er líklega tekin rétt fyrir stríð.
Peter var enn að hugsa sig um, þótt ást-
arsamband hans og Mamúsku væri hafið,
og meðan svo var vann hún fyrir sér sem
húshjálp hjá þeim hjónum – þegar nánar
er að gáð sést það líka á búningi hennar á
myndinni. Hjónin Rafael og Tatjana flúðu
frá Vilníus fljótlega eftir að seinni heims-
styrjöldin hófst, og hersveitir Stalíns
höfðu lagt svæðið undir sig. Tveim árum
síðar, eftir að herir einræðisríkjanna
stóru höfðu leikið Litháa grátt svo ekki sé
sterkar að orði kveðið, og Sovétmenn
voru búnir að taka allar eignir fjölskyld-
unnar eignarnámi, flúðu Peter og Ma-
múska á eftir þeim til Frankfurt og fengu
fyrst um sinn að búa hjá þeim.
Í október 1942 voru þau öll fjögur
handtekin af Gestapo en sleppt aftur eftir
viku. Þeim mun svívirðilegri sem svona
kúgunarstofnanir eru, þeim mun sam-
viskusamari eru þær við sína skrif-
finnsku, og enn eru til skýrslur um
handtökur þessa fólks frá Litháen; þar
eru ýmsar ástæður tilgreindar, svo sem
njósnir og brask, en það er ekki fyrr en
maður skoðar skýrsluna um Rafael Lob-
anos sem sennilegasta skýringin kemur í
ljós. Um þetta leyti voru gyðingaofsóknir
Hitlers að ná hámarki og í stríðinu varð
fangelsi leynilögreglunnar í Frankfurt
mörgum gyðingum fyrsti áfanginn á leið
þeirra í útrýmingarbúðir. Rafael Lobanos
reyndist vera af þjóðflokki Karaima, sem
enn telur nokkur hundruð manns og búa
flestir í Trakai skammt frá Vilníus. Þeir
komu upphaflega til Litháen frá Krím-
skaga, en þangað sótti Vytautas stórfursti
sér lífverði á fjórtándu öld. Þessi þjóð-
flokkur trúir á bókstaf Gamlatestament-
isins, talar tataramállýsku en notar hebr-
eskt letur. Meðan nasistar voru við völd í
Litháen gátu mismunandi stofnanir
þeirra, herinn, öryggislögreglan og SS
ekki komið sér saman um hvernig bæri
að skilgreina þennan þjóðflokk. Og sami
vandi var þeim á höndum í Frankfurt. Í
skjölum Gestapo segir um Lobanos, Ka-
raimann með spænska nafnið: „Hvort
þjóðarbrot það, sem hann tilheyrir, sé
gyðinglegur klofningshópur, er sem
stendur til athugunar hjá Stofnun NSDAP
(nasistaflokksins) til rannsókna á gyð-
ingaspursmálinu í Frankfurt.“ Meðan
svarið lá ekki fyrir var þeim sleppt aftur,
þremenningunum á myndinni og Peter.
Það vildi þeim, líkt og Karaimum í Lithá-
en, til happs að skrifræði nasista tókst
ekki að skilgreina þá. Peter Kowalew
stundaði síðan fasteignaviðskipti í
Frankfurt en lést aðeins fimmtugur að
aldri, fjórum árum eftir að hann kvæntist
loksins Mamúsku rétt uppúr stríðs-
lokum, Rafael Lobanos varð virtur lög-
maður í sömu borg en Tatjana háði erfiða
glímu við þá melankólíu sem söknuður
eftir horfnum heimaslóðum vakti í þeim
öllum. Öll eru þau löngu látin, nema Ma-
múska.
Sá sem skrifar ævisögu hlýtur að leita
„sannleikans“ um sínar persónur með
öllum þeim vandkvæðum sem því fylgja.
En hann verður líka að sætta sig við að í
glímunni milli sjálfsmyndar, skjalfestu
og takmarkaðrar kunnáttu hans sjálfs,
verður alltaf eitthvað sem skreppur und-
an skilgreiningu, og sumar persónur eiga
því líf sitt að þakka líkt og maðurinn á
myndinni. Því ævisagnaritari hlýtur í
senn að leita leyndardóma og sætta sig
við að geta ekki afhjúpað þá alla, og á
ekki endilega að gera það. Kver mitt um
Mamúsku fjallar öðrum þræði um þetta,
að líf konu eins og hennar, litríkt en að-
eins að litlu leyti skjalfest, og ber með sér
andblæ veraldar sem var, verður aldrei
fangað til fulls; lesandinn verður stund-
um að sætta sig við reykinn af réttunum.
Mamúska eldar ennþá fyrir mig, í
hvert skipti sem ég heimsæki hana, af
fumlausu öryggi þótt hún sé nánast orðin
blind og þurfi að fara með höndina yfir
gashellurnar til að finna hvort þær logi.
Hún er staðráðin í að verða hundrað ára,
en veltir stundum fyrir sér hvað verði svo
og hvort hún komist til himna, þrátt fyrir
allt sem henni hafi orðið á í lífinu, og þótt
hún sé alveg laus við sjálfsmeðaumkvun
leita stundum á hana þungir þankar. En
svo hristir hún hausinn, lyftir höndunum
upp fyrir vefjarhöttinn og hrópar: Iss, ég
hlýt að fara til himna! Og bætir við lægri
rómi: hinn staðinn fékk ég að upplifa hér.
Mamúska og Tatjana með óskilgreinda manninn á milli sín.
Tatjana Maslowa, ungfrú Sovétríkin
og Evrópa 1933.
Myndirnar eru úr bók HG: Mamutschkas
Lebensrezepte – Ich bin nicht verrückt, aber
extravagant, München 2010; þær voru kynnt-
ar á málþingi til heiðurs Helgu Kress í desem-
ber síðast liðnum.