SunnudagsMogginn - 07.08.2011, Blaðsíða 21

7. ágúst 2011 21
velgengni, Arnaldur Indriðason ber þar höfuð og
herðar yfir aðra hvað sölu varðar, hefur selt millj-
ónir bóka í Þýskalandi, og Yrsa Sigurðardóttir
nýtur einnig velgengni og henni gengur vel í Am-
eríku. Ef við teljum hreinræktaðar fagurbók-
menntir með þá munu kannski tíu höfundar eign-
ast varanlegan sess. Ungverjar, sem voru
heiðursgestir hátíðarinnar fyrir röskum áratug,
hafa skoðað þróunina hjá sér: á fyrstu tíu árunum
eftir „heiðursárið“, sem er alltaf með algera sér-
stöðu, hafa tvisvar sinnum fleiri ungversk skáld-
verk verið þýdd en á áratugnum fyrir þetta ár.
Þetta telja þeir vera varanlegan árangur. Nokkrir
höfundar þeirra hafa frá þessum tíma unnið sér
fastan sess erlendis, látnir höfundar, eins og Sand-
or Marai, verið enduruppgötvaðir. Og einn þeirra
hlaut svo Nóbelsverðlaunin, Imre Kertész. Án þess
ég ætli nú að fara að lofa þeim upp í ermina.“
Það hlýtur að vera mikil vinna á bak við þátt-
töku Íslands í bókastefnunni. Hvernig hefur
vinnan farið fram, svona í stórum dráttum?
„Við sem sjáum um undirbúning bókasýning-
arinnar höfum haft samstarfsmenn í Þýskalandi.
Það gerir að verkum að allan tímann hefur verið
spurt: Á hverju hafa Þjóðverjar áhuga? Það hefði
verið auðvelt að ákveða í byrjun að láta þýða
hundrað bestu bækur Íslandssögunnar. En ef það
er ekki gert í samstarfi við erlend forlög þá er eng-
inn jarðvegurinn fyrir þær bækur. Þú hefur bara
búið til pakka, flutt hann út og hent honum í
hausinn á fólki.
Ég viðurkenni fúslega að það voru hlutir sem ég
vildi koma á framfæri sem reyndist ekki vera
áhugi fyrir og við því er ekkert að segja. Sumt hef-
ur líka mistekist. En það sem hefur náðst fram
hefur tekist vegna þess að frá upphafi hefur verið
samræða milli okkar og Þjóðverja. Það er alltof
mikil tilhneiging hjá Íslendingum að skapa ímynd
og flytja hana út. Það virkar ekki. Ef þú vilt kynna
þér annað land þá ferðu ekki á opinberu ímynd-
arstofuna til að segja þér hvernig það land er.
Við erum með þéttan pakka, þekkta höfunda
sem hafa hlotið viðurkenningar, en þarna eru líka
ungu höfundarnir, tilraunaskáldin og krítísku
raddirnar. Allt myndar þetta góða heild. Ég held
að þetta muni reynast vel og mun betur en hjá
Kínverjunum, en þegar þeir voru heiðursgestir
vildu þeir miðstýra öllu sem sneri að þeirra landi. Í
þessari stöðu er það bara gott fyrir ímynd Íslend-
inga að menn viti að við erum þrasgjörn þjóð en
ekki einhverjir náttúruálfar.“
Söguleg meðvitund og kærulaus frásagnargleði
Þú talar reiprennandi þýsku og skrifar sömu-
leiðis á þýsku. Hvernig er kynnum þínum af
Þjóðverjum og Þýskalandi háttað?
„Ég var sjö ára þegar fjölskyldan flutti til Þýska-
lands árið 1963. Kosturinn við að vera krakki í
öðru landi er að maður verður tvítyngdur án fyr-
irhafnar. Árin í Þýskalandi voru mótunarár mín,
ég fékk aðra menningu nánast í æð og hún varð
hluti af mér. Þegar íslenskir krakkar voru að lesa
Enid Blyton og Astrid Lindgren lá ég yfir Karl May
sem alltof fáir Íslendingar hafa lesið. Hann var
bæði lyginn og drykkfelldur indíánabókahöf-
undur, en afar fjörlegur sögumaður, og mest lesni
höfundur Þýskalands fyrr og síðar.
Þegar ég kom til Þýskalands voru átján ár frá
lokum seinni heimsstyrjaldar og feður skóla-
bræðra minna höfðu barist í stríðinu. Kalda stríðið
var enn við lýði og átti sér margvíslegar birting-
armyndir. Besti vinur minn átti til dæmis afa og
ömmu í Austur-Þýskalandi sem hann mátti aldrei
heimsækja af því þau bjuggu í landamærahéraði,
sem voru algerlega lokuð jafnvel eftir að ætt-
ingjaheimsóknir að vestan voru leyfðar. Í landa-
fræðitímum hjá mér mátti hvorki nota orðin
„þýska alþýðulýðveldið“ né „Austur-Þýskaland“,
heldur varð að segja „sovéska hernámssvæðið“.
Fyrir mig sem krakka frá Íslandi gat það verið svo-
lítið sérstæð upplifun að sitja í skólastofunni og
setja kaffipoka og nælonsokka ofan í pakka handa
sveltandi ættingjum í Austur-Þýskalandi, sem ég
átti reyndar enga.
Á þessum tíma ríkti járnagi í þýskum skólum,
svona leikfimiskennarablær yfir öllu eins og lýst er
svo vel í Ketti og mús eftir Grass, og ákveðið var
um tíu ára aldur hvort börn hefðu hæfileika til
bóknáms. Menntaskólinn hófst þá og byrjað var á
að kenna latínu. Þegar ég kom svo heim til Íslands
tólf ára gamall fannst mér alltaf að ég þyrfti að
standa upp í hvert sinn sem kennarinn ávarpaði
mig og þéra hann. Ég var náttúrlega bara stór-
hlægilegur ofviti fyrst eftir heimkomuna.
Núna þegar ég er í miklu samstarfi við Þjóðverja
og er að kynna okkar menningu fyrir þeim verður
mér oft hugsað til þess hvað þessar þjóðir eru ólík-
ar menningarsögulega og hversu ólíkur bak-
grunnur þeirra er, þrátt fyrir mikil tengsl. Þjóð-
verjar þurftu að taka á sig ábyrgðina á 20. öldinni,
mestanpart með réttu, og bókmenntir þeirra snú-
ast mikið um sekt og þar er varpað fram stórum
siðferðilegum spurningum um það hvernig takast
eigi á við hrylling seinna stríðs og nasismann. Ís-
lendingar töldu sig hins vegar vera stikkfrí á 20.
öldinni, eins og kannski jafnan síðan, svona þang-
að til allt hrundi yfir okkur fyrir þremur árum.
Maður er oft spurður þessa daga af hverju áhugi
Þjóðverja á íslenskum bókmenntum stafi. Það er
bent á ferðamennsku, viðskiptatengsl og svo auð-
vitað rómantísku stefnuna á 19. öld, þegar Þjóð-
verjar fóru að leita uppruna síns og horfðu meðal
annars til Íslands; Jakob Grimm lærði íslensku og
Richard Wagner las Eddukvæðin. En ég held líka
að fleira komi til: Í bókmenntum leyfa þýskir höf-
undar sér ekki þá kærulausu frásagnargleði sem
við sjáum svo oft í íslenskum bókum og getur ver-
ið ákveðinn léttir þýskum lesendum.
Ég held að íslenskum bókmenntum sé ekki síst
vel tekið í Þýskalandi vegna frásagnargleðinnar
sem er í þeim, og það gildir bæði um Laxness og
Einar Kárason, Steinunni og Sjón, svo einhverjir
séu nefndir. Við Íslendingar minnum dálítið á svo-
kallaðar frumstæðar þjóðir að því leyti að við eig-
um litla sem enga heimspekihefð. Ef Íslendingur
er spurður um tilgang lífsins þá segir hann lífs-
reynslusögu af frænda sínum á Súðavík. Þjóðverjar
nálgast þessar stóru spurningar út frá abstrakt
hugsun, með heimspekilegum hætti. Ég hef á til-
finningunni að Þjóðverjum finnist stundum fagn-
aðarefni að lesa bókmenntir þar sem höfundar
ætla sér ekki endilega að svara stórum spurn-
ingum heldur leitast við að segja fólki sögur. Mér
finnst að við Íslendingar getum ýmislegt lært af
sögulegri meðvitund Þjóðverja meðan Þjóðverjar
hafa gott af að kynnast hæfilegu kæruleysi Íslend-
inga.
Við megum aldrei vera svo sjálfhverf að hugsa
bara um að koma okkur á framfæri, við verðum
alltaf að reyna að leita að samræðunni, og þannig
höfum við reynt að vinna þetta verkefni.“
Halldór Guðmundsson „Því á
endanum er bara til einn mæli-
kvarði í bókmenntunum, svo
ég vitni í Thor Vilhjálmsson, og
það er heimsmælikvarðinn.“
Morgunblaðið/Kristinn