Svart á hvítu - 01.10.1978, Page 46

þannig fyrnd aö ekkert er hægt um hana aó vita —
það er ekki hægt að gera henni skil með því að
kanna hana og ganga á hólm við hana. Við þekkj-
um aðeins náttúruna í sveitinni, en af mannlífinu er
ekkert eftir nema slitrótt hugboð, sem verður hjá
þeim sem talar í kvæöinu hugboð um óhugnað og
dauða. „Orfeus & evridís" fjallar hins vegar um
merkustu minjar sveitamenningarinnar: ákveðið
kliðmjúkt Ijóðmál og yrkisefni, og inn í þaó ryðst
sami óhugnaðurinn í mynd dauðahvatar.
Ef við lítum nú á stöðu þessara tveggja hliðstæðu
kvæða á skífunni — annað er fyrsta kvæðið á eftir
inngangskvæöinu og hitt nálægt lokun bakhliðar-
innar — verður Ijóst aö þau mynda eins- konar
„innri ramma" utan um efnið: þau eru greipt inn í
„ytri rammann", sem upphafskvæðið og loka-
söngurinn mynda. Mitt í þessari tvöföldu ramma-
byggingu eru svo flokkar kvæöa, og er Ijóst að
„söguljóðin" þrjú sem eru í röð á baksíðunni á
undan „orfeus & evridís" eru einn slíkur flokkur.
Tvö fyrstu kvæðin fjalla um Sæmund fróöa og það
þriðja um Jón Sigurðsson.
Kvæðin tvö um „síra Sæma" vísa að sjálfsögðu
til alþekktra þjóðsagna: vitnar Megas í nokkrar
þeirra og býr svo sjálfur til alveg nýja þjóösögu,
sem er skopstæling á hinum eldri. En önnur kveikja
þeirra er kvæði eftir Davíð Stefánsson, sem nefnist
„Vinnumaðurinn í Odda" og birtist í Ijóöabókinni
„Að norðan" 1936. Vorið 1974 gerði Böðvar Guö-
mundsson lag við það og felldi það inn í þrúðuleik-
rit, sem hann samdi út frá þjóðsögum, þannig að
kaflar úr kvæöinu voru sungnir milli þátta og gengu
eins og viðlag gegnum sýninguna. Bæöi Davíó og
Böðvar fjölluðu um þjóðsagnapersónuna Sæmund
eins og menn þekkja hana, en hver er „síra Sæmi"
Megasar? Full ástæða er til að spyrja að því, vegna
þess að Megas hefur bæöi haft þann hátt aö yrkja
um þekktar sögupersónur og líka uppnefna menn
úr samtíðinni sögufrægum nöfnum. Hér á þó hvor-
ugt þetta viö.
Vitanlega verður ekki um það villst aö síra Sæmi
er að nokkru leyti klerkurinn hámenntaði í Odda:
hann lærði í Svarta skóla, komst heim á selnum og
samdi Sæmundar-Eddu. Þessu til sönnunar yrkir
Megas alveg splunkunýja þjóðsögu um síra Sæma.
Hún er í anda hinna eldri, og mætti t. d. minna á
lýsingu Davíðs á viðskiptum Sæmundar og Kölska:
(Sæmundur) „rak hann stundum á gat í grísku
golfrönsku og jafnvel djöflaþýzku
og mæddi á margan hátt"
en sú nýja hlið á Sæma kemur þó fram í þessari
þjóðsögustælingu að í samræmi við það hlutverk
hans að vera meistari orðsins blekkir hann kölska
hér ekki með framandi tungum heldur meö ís-
lenskum orðaleik: við gætum jafnvel litið svo á að
tvítyngi kölska sé samblöndun hans á ýmsum
tungumálum, — en síra Sæmi vill hins vegar vinna
afrekin með „tungunni einni" þ. e. íslenskunni!
Þrátt fyrir spurninguna um það hvor þeirra félaga
hafi ort Eddu bendir þessi saga greinilega til þess
aö andinn bak við það verk hafi verið Sæmi sjálfur
— en vafalaust hefur hann notiö til þess góðs
næðis vegna þess að kölski tók af honum ómakið
við búsýsluna og vann „kauplaust" hjá honum sem
vinnumaður. Þetta orð er reyndar tekið upp úr
kvæði Davíðs, en þar segir:
(kölski) „vitnaði aldrei í verkalaunin
vissi að mörg er búmannsraunin
og kauplaust hjá klerki vann".
En jafnframt þessi lifir „síra Sæmi" kvæðisins
einnig í nútíöinni: hann er nefnilega enn í Frakk-
landi og situr á kaffihúsinu Select á Montparnasse,
sem íslendingar í París gerðu aö samkomustað
sínum rétt eftir heimsstyrjöldina síðari og hefur
verið það löngum síðan, þótt hlutverk þess hafi
minnkaö. En nú er ástandið breytt: þótt „síra
Sæmi" sé enn við sama nám og fyrr og rýni svo ákaft
í rúnir guðspeki og svarta galdurs að sjálft nafnið
sé honurn gleymt eins og segir í þjóðsögunum
gömlu, er Kölski nefnilega genginn í verkalýðsfélag
— nú duga engir prettir á hann lengur og öruggt að
hann heimtar fulla borgun fyrir sín störf. Það er
reyndar gefið í skyn að þessi stéttvísi kölska muni e.
t. v. ekki bæta kjör hans mikið, því að verkalýðs-
baráttan hafnar í „stórsóknarfórn" (það orð mun
vera innblásið af stjórnmálaumræðum á öndverð-
um stjórnarárum Geirs Hallgrímssonar), — en hún
hefur þó þær afleiðingar að „síra Sæmi" hefur litla
von um að beita kölska við búskapinn í Odda og
vinna andleg afrek í skjóli hans. Hann hugsar því til
skersins með hrolli, minnist þess að hann lærði í
44
SVART A HVÍTU