Birtingur - 01.06.1962, Blaðsíða 50

skýrt fram í ræðu sinni á 19. þingi Flokksins árið
1952, að flokkslegar réttlínubókmenntir væru
hinar einu leyfilegu. Tímabilið frá valdatöku
hans og þar til nokkru eftir 20. þing hefur samt
verið einkennt með orðinu „hláka“.
Geymzt hefur í minni manna frásögn af fundi f
rithöfundafélaginu skömmu eftir stríð, og var
þar til umræðu síðasta skáldsaga Ilja Erenbúrgs.
Ýmsir tóku til máls og sögðu bæði kost og löst á
verkinu. Er leið á umræðurnar, steig Erenbúrg
sjálfur í ræðustólinn og sagði: „Félagar, ég vil
lesa hérna upp bréf. Það hljóðar svo: „Kæri fé-
lagi Erenbúrg. Ég hef lesið söguna þína og mér
finnst hún ágæt. Undirskrift: Josif Stalín.“ Við
þetta var sem við manninn mælt: Allir sem áður
höfðu tekið til máls og einkum þeir, sem eitthvað
höfðu fundið sögunni til foráttu, skunduðu nú
upp í ræðustól á ný og lýstu því yfir, að slfkt
snilldarverk sem skáldsögu Erenbúrgs hafi mann-
kynið enn ekki séð.
Það er athyglisvert, að fyrstur til að brjóta ísinn
varð þessi gamla kempa og góðvinur Stalíns, Uja
Erenbúrg. Haustið 1953 kom út skáldsaga hans
„Hlákan“. Hversvegna skyldi það einmitt hafa
verið Erenbúrg og enginn annar, sem tók að sér
það hlutverk að sprengja tappann úr stfflunni?
Hann var jú einn af „þessum þarna uppi“. Á-
stæðurnar til þess liggja fyrst og fremst í stjórn-
arkerfi landsins. Frumkvæðið gat ekki komið
neðan frá, því að persónudýrkunin hafði
, smækkað hlutverk flokksins og allrar alþýðu“
eins og ályktun Miðstjórnar Kommúnistaflokks-
ins bendir á.*) Sjálfsagt hafa verið til í skápum
og skúffum hjá mönnum verk í svipuðum anda
og „Hlákan“. En enginn þorði að ríða á vaðið.
Frumkvæðið, einnig f afstalínuninni, varð að
koma ofan frá. Á sviði bókmennta kom það ein-
mitt frá manni, sem um langt árabil hafði verið
nákominn hinum æðstu mönnum rfkisins. Sfðan
tóku ýmsir listamenn að fylgja í humátt á eftir
Erenbúrg, hikandi og óöruggir í fyrstu, en jókst
áræði, þegar f ljós kom, að stjórnarvöldin virt-
ust líta á slfka tilburði með þolinmæði.
Á tímum persónudýrkunarinnar var „árékstra-
leysiskenningin" ráðandi. Hún var sú, að í sós-
íalistísku þjóðfélagi geti ekki verið um árekstra
að ræða né heldur baráttu andstæðra afla. Ein-
staklingurinn hafði sömu hagsmuni og þjóðfélag-
ið, og þjóðfélagið var Ríkið. Listamenn fengust
þvi aðallega við að syngja lofsöngva Alsælunni
og hinum Mikla Stalín.
Á hlákutfmabilinu tóku menn að ganga í ber-
högg við þessa kenningu. Það var jafnvel opin-
berlega viðurkennt að „árekstraleysiskenningin"
liefði leitt tiljress að „sovézkir listamenn forðuðust
rétta lýsingu raunveruleikans".**) Kvikmynda-
leikstjórinn Dovzénko sagði: „Við höfum látið
stjórnast af lognum forsendum og gert þjáning-
una útlæga af litaspjaldi okkar og gleymt, að
*) On Overcoming the Personality Cult and its Conse-
quences, Moscow, 1956, pp. 6—7.
**) Problémi estétiki, ízd.AN, SSSR, str. 128.
48
BIRTINGUR