Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2000, Side 233

Ritdómar
231
Helgi Haraldsson. 1996. Rússnesk-íslensk orðabók. Ritstjóri V. P. Berkov. Nesút-
gáfan, Reykjavík. xl, 946 bls.
0. Inngangur
Það voru mikil tímamót þegar Rússnesk-íslensk orðabók (RÍO) Helga Haraldssonar
(HH) leit dagsins ljós í árslok 1996, stórviðburður sem margir höfðu beðið eftir. Flest-
ir þeir sem á einn eða annan hátt höfðu verið viðriðnir rússneskunám eða rússnesku-
kennslu á undangengnum 10-15 árum höfðu haft einhverjar spumir af þessu mikla
verki, að það lægi tilbúið í handriti og þess væri skammt að bíða að það birtist á
prenti. Þegar slík óbirt stórvirki eru annars vegar fara hvers konar ýkjusögur oft á
kreik og þá þeim mun svæsnari því lengur sem beðið er útgáfunnar. Sá sem þetta rit-
ar man til dæmis eftir því að hafa á fyrstu námsárum sínum í rússnesku (um miðjan
níunda áramginn) heyrt svaðilfarasögur af því að handrit RIO hafi tapast út í á og
þurft að slá allt inn frá upphafi.
Þótt slíkar hrakfarasögur eigi að sjálfsögðu lítið skylt við raunveruleikann, þá
verður því ekki neitað að píslarsaga Rússnesk-íslenskrar orðabókar — og um leið
höfundarins, Helga Haraldssonar — varð æði löng. Sú saga er hins vegar um margt
lærdómsrík, því hún ber ekki aðeins vitni um þær umbreytingar sem orðið hafa í Aust-
ur-Evrópu á þeim tveim áratugum sem um ræðir, heldur og um þá erfiðleika sem lít-
ið málsamfélag þarf að glúna við þegar útgáfa slíks rits er annars vegar. Jafnframt er
sagan vitnisburður um dæmafáa eljusemi og þolinmæði höfundarins; umfang RÍO er
slíkt að það er hreint ótrúlegt að samning hennar skuli að mestu hafa verið „íhlaupa-
verk á síðkvöldum, um helgar og í sumarleyfum sem aldrei urðu sumarfrí", eins og
HH segir sjálfur í formála. Það er því vel þess virði að endursegja hér í megindráttum
sköpunar- og örlagasögu þessarar merku orðabókar, áður en farið er í saumana á upp-
byggingu bókarinnar og efnistökum og tíundaðir kostir hennar og gallar.
HH hefur um árabil kennt við slavneskudeild Oslóarháskóla, en stundaði doktors-
nám í Leníngrad á árunum 1967-71. Að áeggjan læriföður síns þar, Valerij Pavlovitsj
Berkov, samdi HH bráðabirgðasýni að rússnesk-íslenskri orðabók og árið 1976 gerði
hann svo samning við forlagið Russkij jazyk um útgáfu slíkrar bókar. Tíu árum síðar
var samningu og vélritun handritsins lokið, en þá var hins vegar skollin á tölvuöld.
Unnið var að því að tölvusetja orðabókarhandritið 1988-91. Vert er að nefna að Dina
Jakobsdóttir Shabakajeva, eiginkona HH, hafði mestan veg og vanda að því verki
(auk vélritunar upphaflega handritsins á árunum 1979-86). Á sama tíma var unnið að
endurskoðun og dagréttingu handritsins, m.a. í kjölfar þeirra þjóðfélagsbreytinga sem
urðu í Sovétríkjunum á tímum perestrojku Gorbatsjovs.
En perestrojkan hafði aðrar og alvarlegri afleiðingar fyrir útgáfu RÍO. Ríkisfor-
lagið Russkij jazyk, sem í skjóli ríkisstyrkja og ýmiss konar fyrirgreiðslu hafði áður
getað gefið út með halla orðabækur á málum smærri þjóða, tilkynnti árið 1991 að
útgáfu RÍO væri frestað um óákveðinn tíma. Forlagið kvaðst hins vegar reiðubúið að
gefa ritið út með því óraunhæfa skilyrði að það fengi upp í hendumar tilbúið ljóssett
handrit og 1.000 fyrirframpantanir frá væntanlegum kaupendum. (Þess má til gamans
geta að á útmánuðum 1991, eða um það leyti sem samingaviðræður við Russkij jazyk
íslenskt mál 22 (2000), 231-249. © 2001 íslenska málfrœðifélagið, Reykjavík.