Vera - 01.08.1997, Síða 32

Doris Lessing, femínismi.
og Tbe Golden Notebook
Árið 1962 kom skáldsagan The
Golden Notebook, eftir Doris Less-
ing út. Bókinni var vel tekið af kon-
um og þótti marka það mikil tíma-
mót að margir líta á hana sem
grunntexta kvenfrelsisbaráttunnar
Við þá skilgreiningu er höfundurinn
hins vegar ekki sátt. Sigfríður
Gunnlaugsdóttir stundar framhalds-
nám í bókmenntum í Kanada. Hún
skrifaði eftirfarandi grein fyrir Veru.
Breski rithöfundurinn Doris Lessing
fæddist árið 1919 íTehran í Persíu
þar sem hún bjó til fimm ára ald-
urs ásamt foreldrum sínum og
yngri bróður. Næst lá leið fjöl-
skyldunnar til bresku nýlendunnar Suður
Rhodesíu (núverandi Zimbabwe) en þar
höfðu foreldrar Lessing fest kaup á landar-
eign þar sem þau vonuðust til að verða rík á
því að rækta maís. Lessing bjó í Suður
Rhodesíu fram til ársins 1949 en þá flutti
hún ásamt ungum syni sínum til London og
hefur búið þar alla tíð síðan. Foreldrar Less-
ing bjuggu í Suður Rhodesíu það sem eftir
lifði æfi þeirra en náðu þó aldrei takmarki
sínu að verða rík. Faðir hennar var ánægður
með líf sitt þar þrátt fyrir að búskapurinn
gengi brösuglega og fjölskyldan væri stöðugt
skuldum vafin, en samkvæmt Lessing var
hann draumóramaður og stundaði oft
allskyns rannsóknir og tilraunir þegar hann
hefði átt að vera að sinna bústörfum. Móðir
hennar var hins vegar aldrei fullkomlega á-
nægð í Afríku. Hún hafði verið hjúkrunar-
kona áður en hún gifti sig og lífið á sveita-
bænum veitti henni ekki útrás fyrir alla þá
orku og kunnáttu sem hún bjó yfir. Lessing
sjálf hefur talað um að það hafi verið sín
mesta gæfa að alast upp á þessum stað, hún
hafi notið frjálsræðis sem stúlkur á hennar
aldri t.d., í Englandi, hefðu ekki getað látið
sig dreyma um. Sveitabærinn og landslagið
þar í kring var hennar skóli; hún lærði öll al-
menn störf innanhúss og utan og auk þess að
fara með byssu yfir öxl á veiðar og fleira slíkt
sem hún hefði ekki fengið tækifæri til að gera
hefði hún alist upp í þéttbýli.
Formleg skólaganga Lessing var stutt: hún
hætti í skóla 14 ára og hefur haft orð á að
það hafi verið hin mesta gæfa. Eins og þau
orð gefa til kynna hefur hún lítið álit á skipu-
Iagðri menntun, finnst að of lítið sé gert af
því að fá nemendur til að stunda sjálfstæða
og skapandi hugsun en því meiri áhersla lögð
á meðalmennsku og hjarðhugsunarhátt. Eftir
að skólagöngu hennar lauk menntaði hún sig
sjálf með því að lesa allt sem hún komst yfir,
skáldsögur jafnt sem fræðirit, og síðar einnig
með því að umgangast hóp kommúnista í
Salisbury, höfuðborg Suður Rhodesíu.
Þessi hópur kommúnista olli straumhvörf-
um í lífi Lessing. Áfhrifin sem hún varð fyrir
á þessum tíma ristu djúpt og þeirra sjást enn-
þá merki í viðhorfum hennar og husanagangi
þrátt fyrir að hún hafi í áratugi ekki talið sig
kommúnista. Hugmyndir hennar um femín-
isma og kvennahreyfinguna bera t.d. sterkan
keim af þeim hugmyndum sem hún aðhylltist
á kommúnistaárum sínum í Salisbury. í þess-
um hópi fannst henni hún loksins hafa fund-
ið fólk sem hún gat talað við, fólk sem hafði
hugmyndir og velti fyrir sér öðrum hlutum en
flestir íbúar nýlendunnar. Samkvæmt Lessing
höfðu landar hennar ekki mikinn áhuga á
öðru en að eignast peninga, skemmta sér og
að viðhalda ríkjandi skipulagi sem fól í sér
yfirráð hvíta minnihlutans yfir frumbyggjum
landsins. Lessing hafði Iengi haft andstyggð á
því hvernig málum frumbyggjanna var hagað
og þar með á þeim hugmyndum sem Suður
Rhodesía var byggð á, en hafði vantað farveg
fyrir þessar hugmyndir. Suður rhodesísku
kommúnistarnir veittu henni þann farveg
auk innsýnar inn í stærra hugmyndakerfi,
eða fjölþjóðahyggju kommúnismans, sem
hún tók opnum örmum. Þessi hópur fólks
var mikið til saman settur af flóttamönnum
frá Evrópu, auk breskra hermanna sem send-
ir höfðu verið til Suður Rhodesíu í þjálfunar-
búðir í seinni heimsstyrjöldinni. Hópurinn
kynnti Lessing því fyrir fólki sem var öðruvísi
en nýlendubúarnir sem hún hafði alist upp
með. Lessing var um skeið sannfærður
kommúnisti, trúði því að innan skamms
myndi fagnaðarboðskapur kommúnismans
yfirtaka heiminn og að þar með yrði ráðin
bót á öllum vanda mannkyns. Fátækt, kyn-
þáttahatur og kvennakúgun myndu þá ekki
lengur vera til og allar heimsins þjóðir lifa
saman í lukkunnar velstandi.
Lífið í öllum sínum
margbreytileika
Þessi útópíski draumur rættist vissulega ekki
og Lessing snéri baki við sínum ungæðislegu
hugmyndum. Hún taldi sig enn þá vera
kommúnista þegar hún flutti til London
1949, en hafði þá þegar fjarlægst beina þátt-
töku í flokksmálefnum. Hún hefur síðan al-
gjörlega sagt skilið við allan kommúnisma og
fært sig hugmyndafræðilega yfir í Sufisma,
sem er tegund af Islamskri dulspeki.
Það er ekki ólíklegt að vonbrigði Lessing
yfir misræminu milli þess hvað hún taldi
kommúnisma vera og raunveruleikans hafi
orðið til þess að efla vantrú hennar á ýmis-
konar hugmyndafræði og pólitískum hóp-
um. Hún hefur t.d. aldrei viljað láta stimpla
sig sem „femínískan" höfund og taldi sér
misboðið þegar gagnrýnendur, jafnt sem al-
mennir lesendur, litu á bók hennar The
Golden Notebook (1962) sem háfemínískan
texta. Bókin, sem skiptist í hlutana Frjálsar
Konur og fimm nótubækur (rauða, svarta,
gula og bláa, auk gylltrar í lokin), fjallar um
rithöfundinn Önnu Wulf og tilraunir hennar
til að koma skipulagi á og skilja líf sitt og til-
veruna almennt, sem henni finnst vera í mik-
illi óreiðu. I gegnum nótubækurnar (hver Iit-
ur táknar ákveðinn hluta lífs Önnu) og skáld-
söguna Frjálsar Konur nær Lessing að fjalla
á nýstárlegan og hreinskilinn hátt um líf
kvenna á miðri tuttugustu öldinni. Anna
Wulf og vinkonur hennar eru „frjálsar kon-
ur“ að því leyti að þær hafa haft aðgang að
menntun og atvinnu; gifting og húsmóður-
starf er ekki lengur eina leiðin fyrir konur til
að sjá fyrir sér, en á sama tíma eru þær
bundnar á klafa þeirra væntinga sem þjóðfé-
lagið gerir til kvenna.
Samkvæmt Lessing sjáfri var bókin síður
en svo skrifuð með kvennahreyfinguna í
huga og takmark hennar með bókinni var
ekki að vekja athygli á stöðu kvenna í þjóð-
félaginu. Hún hefur sagt að ein af ástæðun-
um fyrir því að bókin þótti svo róttæk á sín-
um tíma hafi verið sú að hún hafi verið skrif-
uð einsog barátta kvennahreyfingarinnar á
sjötta áratugnum hefði þegar farið fram og
því tekið hluti sem gefna sem þóttu framúr-
stefnulegir, svo vægt sé til orða tekið. Það
sem Lessing segist sjálf hafa viljað koma til
skila með þókinni, fyrir utan það að skrifa
nokkurs konar sögulega skáldsögu sem lýsti
bresku þjóðfélagi um miðja öldina, var að
sýna fram á hætturnar sem hún telur vera því
samfara að smætta tilveruna niður í fyrir-
fram gefnar einingar. Lessing heldur því fram
að algjörlega nauðsynlegt sé að hafa heildar-
sýn og leyfa lífinu að fljóta áfram í öllum sín-
um margbreytileika. Til þess að ná þessu tak-
marki verði oft að brjóta niður viðteknar
hugmyndir bæði um þjóðfélagið og um
tengsl milli einstaklinga. Hugmyndin um
32 v ra