Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1963, Blaðsíða 13

TlMARIT VFI 1963
107
athyglin að hverahrúðri og barnamold. Af hverahrúðri er
hvergi til verulegt magn og þvi síður að lega þess sé
hagkvæm. Af barnamold eða kísilleir má sumsstaðar fá
mikið magn, t.d. í Mývatni, en nám þess er víðast hvar
eða hvarvetna mjög kostnaðarsamt, m.a. vegna þess, hve
mikið vatn fylgir því, og getur það margfaldað flutn-
ingskostnað þess á framleiðslustað. Af þessum ástæðum
gerði hinn erlendi sérfræðingur, er mál þetta hafði tjl
athugunar 1948, ráð fyrir innflutningi á kísilsandi til
að fá hráefnin í sementið nægilega kisilsýrurik. Að sömu
niðurstöðu komst verkfræðinganefndin í áliti sínu í júní
1949. Gerði hún ráð fyrir innflutningi á 6500 tonnum
af kísilsandi til framleiðslu á 75 þús. tonnum af sementi.
Stafaði að sjálfsögðu verulegur kostnaður af þeim inn-
flutningi, en annars var ekki úrkosta, eins og málin
stóðu á þeim tíma.
Þær tvær steintegundir, er nú voru nefndar, eru hinar
kísilsýruríkustu hér á landi, og lítið er um kísiisýruríkt
berg hér. Ein er þó sú steintegundin, sem kemur allviða
fram og er til muna kísilsýruríkari en basalt, og er það
líparít. Mér er ekki kunnugt um, að ráðgerð hafi verið
notkun þess til framleiðslu sements, er hér var komið
sögu, enda hvergi notuð i því skyni. En mér fannst margt
benda til að svo mætti verða og fannst það vissulega
ómaksins vert að huga nánar að því, enda til mikils að
vinna að losna við innflutning á miklu magni kísilsands.
Því var það, að skömmu eftir að verkfræðinganefndin
hafði skilað áliti sínu í júní 1949 og beðið var afgreiðslu
málsins hjá ríkisstjóminni, að ég fór í rannsóknarleið-
angur um Borgarfjörð og Hvalfjörð með jarðfræðingi og
tók fjölda sýnishorna af steinum, sem helzt höfðu útlit
fyrir að vera líparít. Að rannsókn þessara sýnishorna
lokinni kom í ljós, að i Borgarfirði og Hvalfirði væri
á nokkrum stöðum berg til muna kisilsýrurikara en
basalt. Samsetning þessara steintegunda reyndist þó all-
misjöfn og aðstæður til náms þeirra einnig mjög mis-
jafnlega hagstæðar. Gat ég ekki betur séð en nota mætti
sumar þessara steintegunda til framleiðslu sements sam-
an við basalt- eða móbergsblandaðan skeljasandinn með
góðum árangri og var síðar fallizt á þessi sjónarmið
af sérfræðingum á þessu sviði. Með hliðsjón af samsetn-
ingu og aðstöðu við nám steinsins var ákveðið að hag-
nýta líparítið við Bláskeggsá í Hvalfirði. Hefur reynsl-
an af notkun þess orðið hin bezta og að ýmsu leyti betri
en ástæða var til að ætla í fyrstu. Þar með varð inn-
flutningur kísilsandsins óþarfur. Jafnframt spöruðust
vei-ulegar fjárhæðir í reksturskostnaði verksmiðjunnar
og nú var hægt að framleiða sementið úr innlendu hrá-
efni einu saman, þegar undan er skilið gipsið, sem inn
þarf að flytja.
e
Hráefni þau, sem rotuð eru til framleiðslu sements
á Akranesi, eru skeljasandur úr Faxaflóa og líparít frá
Bráskeggsá í Hvalfirði, eins og kunnugt er. Hefur þvi
nú verið lýst stuttlega, hver er forsaga þess, að einmitt
þessi hráefni voru ákveðin til notkunar, er endanlega
var í það ráðizt að byggja sementsverksmiðju eftir að
það mál hafði verið til athugur.ar því nær óslitið í hálfa
öld. Og er þá ekki úr vegi að fara nokkrum orðum um
þessi mikilvægu hráefni hvort um sig.
Skeljagróður í Faxaflóa er mjög mikill og vöxtur ör,
og kann ég ekki tölu á þeim fjölda skeldýra, er þar
vaxa, en í sandinum, sem dælt hefur verið upp í Faxaflóa,
hafa fundizt yfir 40 tegundir, sem örugglega mátti greina
af kunnáttumönnum á því sviði. Æviskeið þessara skel-
dýra er að sjálfsögðu mislangt, en að lokum deyr sér-
hvert þeirra, fiskurinn rotnar og eftir verður skelin sem
rekald á botni sjávarins. Sumsstaðar á þessum slóðum
er dýpi um og innan við 20 m. Þar brýtur úthafsöld-
una, og við öldubrotið kemst allt lauslegt á botni sjáv-
arins á hreyfingu. Þar ægir öllu saman, dauðum skeljum,
möl og grjóti. Skelin þolir minnst átök og brotnar og
verður að sandi. En jafnframt molnar eitthvað úr möl-
inni og grjótinu, og við það myndast basalt- eða mó-
bergskorn, er fylgja skeljasandinum, þegar hann flyzt
frá uppvaxtarstöðvunum.
Á þeim slóðum í Faxaflóa, þar sem skeljasandurinn
er tekinn, eru staðhættir þannig, að sjávardýpi er þar
30—40 m. örskammt utar en sandbeltið er svonefnt
Syðra-Hraun, sem er móbergsklettur, þar sem dýpi er
um og innan við 20 m. Þegar hafrót er á þessum slóð-
um, berst mulin skelin inn fyrir klettinn á meira dýpi,
þar sem brotsjóir ná síður til botns, hún er komin i var
og sezt til botns. Þannig hefur myndazt skeljasandsbelti
innan við móbergshrygginn frá um 25 m dýpi og niður
á um 40 m dýpi. Hallinn á beltinu hefur skapazt af þeim
aðstæðum, sem þarna eru rikjandi, og breytist ekki.
Berist meira af skeljasandi á þetta belti en svarar til
hins náttúrlega halla þess, flyzt hann á enn meira dýpi
og er tekinn með norðurstraumnum, sem er sterkur á
þessum slóðum, og flyzt með honum, sennilega norður
undir Snæfellsnes. Sé tekinn sandur úr þessu belti, fyllist
sú hola upp af nýmynduðum sandi í næsta eða næstu
hafrótum. Þannig má gera ráð fyrir, að sandur sé ætíð
jafnmikill á þessum slóðum, þótt af honum sé tekið, og
muni svo haldast óbreytt, meðan allar aðstæður i Fló-
anum breytast ekki, enda sé ekki tekið meira burtu en
nýmyndun nemur.
Ekki var þó við þessar myndunarhugmyndir skelja-
sandsins stuðzt, þegar undirbúin var bygging sements-
verksmiðjunnar, er nota skyldi þennan sand sem aðal-
hráefni. Framkvæmdar voru mælingar á þykkt sand-
lagsins í botninum, og kom í ljós, að sandlagið var mest
4 m að þykkt, en sumsstaðar aðeins hjóm ofan á klett-
um. Á um 10 km2 svæði reyndist vera nægilegt sand-
magn til tveggja alda fyrir þá verksmiðju, er fyrirhug-
uð var.
Aðstæður á þessum slóðum eru að ýmsu leyti einstæð-
ar, og þótti því ekki rétt að hefja framkvæmdir við fyr-
irhugaða verksmiðju fyrr en gengið hafði verið úr skugga
um að ná mætti sandinum til lands með hóflegum til-
kostnaði. Var þess vegna gerð tilraunadæling sumarið
1953 og þá mjög stuðzt við þær mælingar á sandmagn-
inu, er gerðar höfðu verið tveim árum áður. Gaf sú til-
raunadæling mjög góða raun, enda var hafizt handa um
framkvæmdir skömmu síðar.
Sandnámið í Faxaflóa fer fram með þeim hæfcti, eins
og kunnugt er, að dælt er sandi með sérstöku dælu-
skipi sumarmánuðina og birgðum safnað þann tíma til
ársins. Flytur dæluskipið sandinn til hafnar á Akranesi
og dælir honum frá bryggju upp í sandgeymslu verk-
smiðjunnar, en úr sandgeymslunni er sandurinn tekinn
jöfnum höndum eftir þörfum.
Líparítið er numið úr hamrinum austan Bláskeggsár I
Hvalfirði. Það er gosberg, sem hefur sprengt sér farveg
UPP á yfirborðið milli basaltlaga, og er hamarinn vestan
Bláskeggsár úr basalti. Líparítinnskotið nær fram að
þjóðveginum, og liggur hann reyndar á stuttum spöl á
líparitinu. Gangurinn er um og innan við 100 m að breidd
eftir því sem séð verður, en nær hinsvegar alllangt upp