Freyr - 01.03.1947, Side 29

FREYR
109
Halldór Vigfússon og Guðmundur Gíslason:
Hníslasótt (Coccidiosis)
Hníslasótt*) er til í mörgum tegundum
spendýra og fugla svo sem í nautgripum,
svínum, sauðfé, geitum, hundum, köttum,
^anínum, í mönnum sjaldan, öndum, gæs-
UrP kalkúnum, fasönum, dúfum og spör-
íuglum, en mestan usla gerir þessi sjúk-
dónaur í hænsnum, einkum ungum, og
verður hans vart í öllum löndum, þar sem
hænsnarækt er stunduð. Er þetta einn
hinn algengasti sjúkdómur, sem hænsna-
ræktarmenn eiga við að stríða, og er
hýsna erfiður viðfangs. Orsök hans eru
iitil sníkjudýr, sem setjast að í melting-
arfærunum. Þau ganga hvarvetna undir
nafninu coccidia, en eru hér nefnd hnísil-
ðýr. Þetta eru frumdýr og mjög smávax-
ln, hvert kvikindi aðeins ein fruma, og
eru frumdýrin yfirleitt minnstu lífver-
Ul'nar, sem teljast til dýraríkisins, enda
sjást þau ekki nema með mikilli stækkun.
Sýking á sér naumast stað milli ólíkra
öýra, því að hver dýrategund er sér um
Slna sérstöku tegund eða tegundir hnísil-
hýra. í hænsnum þekkjast 7 eða jafnvel 8
tegundir þessara sníkjudýra og eru þó tvær
skaðlegastar (Eimería tenella og Eimería
necatrix).
★
Þróunarferill hnísildýranna er með sér-
stökum hætti, og taka þau margvíslegum
rpyndbreytingum. í aðalatriðum er þetta
eins hjá öllum tegundum hnísildýra og
1 I þessari grein er orðið hnísill tekið trausta-
taki og notað í nýrri merkingu, enda þótt það sé
Samalkunnugt í merkingunni litill bandhnykill.
fer þannig fram í stórum dráttum, að
móttækileg skepna, t. d. hænu-ungi, fær
ofan í sig, með fæðu eða drykk, saurindi
úr sýktum fugli eða fuglum, og þar með
sjúkdómsvaldinn í þeirri mynd, sem kall-
ast hnísill (oöcysta). Þessir hníslar eru
hnöttóttir eða egglaga og tiltölulega
stórir, en þegar þeir eru komnir ofan í
hænu-ungann, rakna þeir sundur við áhrif
meltingarvökvanna og skiptast í svo kall-
aða sporozoita, sem eru afiangir og odd-
myndaðir og geta hreyfzt úr stað af sjálfs
dáðum. Þeir bora sér inn í þekjufrumur
þarmanna, þróast þar og tútna út og
verða að schizontum, en þeir klofna síðan
í fjöldann allan af einstaklingum, sem
kallaðir eru merozoitar. Við starfsemi
merozoitanna eyðileggjast þekjufrumurn-
ar, sem þeir eru í. Losna þeir þá þaðan,
en flytjast aðeins um set og bora sér inn
í nýjar frumur, breytast þar í schizonta,
og þeir aftur í marga merozoita, og þannig
koll af kolli, svo að miklar skemmdir
hljótast af. — Þegar þessi kynlausa fjölg-
un hefir farið fram í nokkra liði, verður
breyting á þróuninni. Merozoitarnir hætta
að ummyndast í kynlausa schizonta í
þekjufrumunum, en þess í stað taka að
myndast karl- og kvenkyns frumur. Síðan
fer eins og við hverja aðra eggfrjóvgun,
að ein karlfruma (microgamete) nær að
sameinast kvenfrumu (macrogamete), og
myndast þá það, s em nefnist hnísill
(oöcysta). Þá eru þáttaskipti, og ganga
þessir hníslar niður af fuglinum með
saurnum. Skapast þannig leið til nýrra
„landvinninga.“