Freyr - 01.01.1997, Side 9

Á aldarafmæli skilvindunnar:
Skilvindan er öllum
predikunum betri...
sagði herra Þórhallur biskup
Eftir Bjarna Guðmundsson á Hvanneyri og Tómás Helgason
frá Hnífsdal
Um aldir höfðu menn þá aðferð
eina við að skilja rjómann úr
mjólkinni að setja hana sem svo var
kallað. Mjólkin var „sett“ í trogum
eða kimum og látin standa hreyf-
ingarlaus í tvö eða þrjú dægur. Þeg-
ar rjóminn hafði setzt ofan á var
undanrennunni rennt úr ílátunum.
„Okkur krökkunum þótti gaman að
líta yfir trogabreiðuna, sem þakti
búrbekkina“, skrifaði Kristinn á
Núpi í endurminningum sínum (1).
Og ílátin á hverju heimili gátu orðið
mörg. Mikið verk var að þrífa þau
og krafðist það natni og vandvirkni.
Þrátt fyrir það var alltaf hætta á að
rjóminn drægi dám af loftslagi um-
hverfis sem ekki var alltaf eins og
best var á kosið. Oft vildi mjólkin
líka súma áður en rjóminn var sest-
ur ofan á, einkum á sumrin. Vafa-
laust hafa því rnargar húsmæður átt
sér draum um áhaid sem auðveldað
gæti og bætt þetta mikilvæga bú-
verk.
Miðflóttafl til
mjólkurvinnslu
Er leið fram á nítjándu öldina fóm
hugvitsmenn að þreifa fyrir sér með
notkun miðflóttafls til þess að skilja
rjómann úr mjólkinni. Það tókst og
árið 1879 gaf Daninn L. C. Nielsen
hjá O. Pedersen & Co í Hróarskeldu
hugmyndinni þá gerð sem hún hélt
næstu áratugina og nefnd var skil-
vinda. Það voru svo Burmeister &
Wain sem keyptu einkaleyfið og
framleiddu áhaldið. Árið 1879
komu fleiri skilvindugerðir fram,
m.a. Svíans de Laval (2), en hún
náði hvað mestri útbreiðslu allt
fram að aldamótum. Skilvindurnar
juku afköstin að mun en bættu verk-
ið líka. Smjörið óx því að með skil-
vindunum urðu í mesta lagi 0,15-
0,20% fitunnar eftir samanborið við
0,50% þegar mjólkin var sett (3).
Smjörið batnaði. Skilvindumar áttu
ekki grennstan þátt í velgengni
danska smjörsins á enskum markaði
og því að danskir kúabændur gengu
til móts við góða tíma.
Hröð þróun varð í gerð skilvindn-
anna. I fyrstu vom þær stórar, gjam-
an knúðar gufu- eða hestaafli, og
aðeins við hæfi stórbúa og mjólkur-
samlaga. En brátt komu fram minni
skilvindur (haandcentrifuger) sem
vel hæfðu einstökum heimilum. Ein
þeirra varð síðar fáanleg í Cort
Adelersgade 4 í Kaupmannahöfn.
Áhugi íslendinga vaknar
Vorið 1896 birtist í blaðinu ísafold
auglýsing um handhreyfivélina
Alpha Colibri
...frá maskínuverzlun Fr. Creutz-
berg í Kaupmannahöfn. Með því að
draga reimina 60 sinnum á mínútu
tekur vjel þessi öll fituefni (rjóm-
ann) úr nýmjólkinni við 30° hita af
140 pd. mjólkur á kl.tíma...(4)
Vélina auglýsti Jakob Gunn-
laugsson stórkaupmaður. Auglýs-
ingin birtist síðan mánaðarlega í
blaðinu fram í september. Og fleira
kom til.
I septembermánuði þetta sama ár
birtist grein í blaðinu Fjallkonan
eftir Boga Th. Melsted sagnfræð-
ing, sem þá var aðstoðarmaður í
ríkisskjalasafni Dana. í greininni
1. ‘97- FREYR 5