Fylkir - 23.12.1999, Blaðsíða 18

18
FYLKIR jólin 1999
skemmtiferð í Svíþjóð.
vík. Monberg var fæddur 1856
í Alaborg í Danmörku, mennt-
aðist sem verkfræðingur og
varð forustumaður í verk-
legum framkvæmdum þar í
landi, bæði sakir fagþekkingar
og reynslu. Hann stóð fyrir
framkvæmdum í norrænu
löndunum, í Þýskalandi, Rúss-
landi, Marokkó, þótti lista-
maður í faginu, varð ríkur, gat
valið sér verkefni. Hann skipti
sér ekki af stjórnmálum, utan
einu sinni, eins og síðar verður
frá sagt, en þótti áhrifaríkur á
mikilvægum stöðum. Sonur
hans, Axel, stofnaði fyrirtækið
Monberg og Thorsen A/S sem
starfar enn. Blasa auglýsinga-
skilti þess við þegar farið er í
lestir við Austurport í Kaup-
mannahöfn, ekki langt frá
Jónshúsi. Nú er skrifað mikið í
dönsk blöð um að ýmis verk-
takafyrirtæki hafi ekki haft
nógu hreinan skjöld á stríðsár-
unum síðari, eins og A.P.
Möller, en þá var gamli N. C.
Monberg löngu úr heimi
horfinn, dó 1930.
Þótt Monberg hefði lokið
framkvæmdum í Eyjum á
umsömdum tíma við Hring-
skersgarðinn, 1916, fór svo að
hann tók líka að sér fram-
kvæmdir við Hörgaeyrargarð
og síðar viðgerð á görðunum
og var meira og minna loðinn
við þessi mannvirki fram til
1924.
Það andar köldu til Monbergs
í minningum Þorsteins í Lauf-
ási. Nielsen hét yfirverkstjóri
hjá Monberg en Jóhannes
Hannesson á Miðhúsum var
næstráðandi. Þorsteinn tilfærir
þessa vísu um mannvirkja-
gerðina (eftir Halldór Gunn-
laugsson lækni):
Jóhannes staflar steinunum
með sterkum
handleggsbeinunum.
Næsta dag spyr náunginn:
Nielsen, hvar er garðurinn?
Ekki er vitað til að N.C. Mon-
berg hafi komið til Vest-
mannaeyja í eigin persónu,
heldur hafði hann umboðs-
menn fyrir sig og verkstjóra,
þar á meðal son sinn, Niels, og
sat hann fund bæjarstjórnar
13. okt. 1922. Þegar umsvifum
Monbergs lauk í Vestmanna-
eyjum skuldaði bærinn honum
stórar fúlgur fjár.
Keli í Sandprýði í
kjarabaráttu
Verkamenn við hafnargarðana
unnu erfitt verk, og fengu ekki
hátt kaup fyrir, frekar en aðrir
í þann tíð. Þeir efndu til verk-
falls 1. júlí 1914 og kröfðust
þess að fá kauphækkun, um 3
aura um tímann. Eftir strangar
og langar samningaumleitanir
hafðist sú krafa fram.
Um og upp úr miðri öld voru
margir sem minntust starfa
sinna við garðana á vegum
Monbergs. Einn þeirra var
Þorkell Þórðarson í Sandprýði,
afi þess sem hér spýtir bleki.
Hann var einn verkfallsmanna.
Hann þótti hnyttinn í til-
svörum og lifa enn margar
Danebod hpjskole.
Þorkell Þórðarson í Sand-
prýði, einn verkfallsmanna
1914.
sögur um hann meðal niðja og
annarra sem þekktu hann. Ein
var sú að hann hefði gert hlé á
vinnu sinni við garðana oftar
en góðu hófi gegndi til þess að
komast á kamarinn, en það gat
verið umhendis á þessum stað.
Þegar að var fundið við hann
og honum bent á að reyna að
sinna slíkun nauðsynjum áður
en hann kæmi til vinnu, sagði
Keli: „Mér dettur ekki í hug
annað en að sk... í Monbergs-
tíma!“ Þannig hefur nafn
„Monbergs“ sveimað í koll-
inum frá barnæsku, án þess að
því tengdist nokkur önnur
merkileg saga en þessi um
kamarinn.
Þyri Danabót
býður til sín
Víkur nú sögu á annan stað og
í annan tíma. Undirskrifaður
fékk þá flugu í höfuðið, að
loknu námi í Gagnfræðaskóla
Vestmannaeyja 1966, að fara
út í heim áður en af frekara
námi yrði, sjá sig um og læra
framandi mál. Við vorum tveir
skólabræður, Björn Jóhanns-
son (póstmeistara), í því ráði.
Við höfðum numið danska
tungu hjá sr. Þorsteini Lúter,
og þótt sá góði klerkur legði
sig fram var uppskeran rýr;
það var okkar sök. Við ákváð-
um því að fara til Danmerkur
en á þessum árum var vinsælt
hjá ungum mönnum, við þessi
tímamót í lífinu, að fara út í
heim, annaðhvort á svokallaða
lýðháskóla á Norðurlöndum
eða á norsk skip, og þótti það
þó meira ævintýri og komu
sumir aftur heim lífsreyndir og
kaffibrúnir og höfðu siglt yfir
miðbaug jarðar.
Við Björn skrifuðum út og
bauðst okkur um haustið að
koma á Danebod hpjskole sem
er á eynni Als, syðst við Jót-
land austan megin, mjög nærri
þýsku landamærunum. Af
þessari ferð okkar Björns er
nokkur saga sem má segja
síðar. Skólinn var reistur 1920
fyrir forgöngu sjö alseyískra
bænda sem gáfu skólanum
nærri aleigu sína svo að endur-
reisa mætti danska menningu,
sérstaklega skólastarf, á þessu
svæði sem hafði heyrt «ndir
Þýskaland á árunum 1864 til
1920, og goldið þess á margan
hátt. Skólinn var kenndur við
Þyri Danabót, eins og hún
heitir í íslenskum fornritum,
en Thyra Danebod á dönsku.
Hún var drottning Gorms
gamla, hins fyrsta Danakóngs
sem einhverjar sögur fara af
og reisti Danavirki við suður-
landamæri Danmerkur. Stend-
ur það enn 1000 árum seinna.
Þetta nafn, Danabót (Dane-
bod), var valið á skólann til að
minna á varðstöðuna, efla
þjóðernisvitund Suður-Jóta,
skólinn skyldi vera bólverk.
Þýsk áhrif voru hvarvetna
auðsæ þegar við Björn tróðum
stíga á Als um hálfri öld eftir
„endursameiningu" við Dan-
mörk og mállýskan (suður-
jóska) var harla framandi fyrir
nemendur sr. Lúters.
Slésvík Og
Holtsetaland
A þessum slóðum í Suður-
Jótlandi og Norður-Þýskalandi
hafði gerst mikil saga og þessi
héruð voru bitbein Dana og
Þjóðverja. I skólanum voru
haldnir fyrirlestrar um þessa
atburði og farið með okkur á
söguslóðir, í Danavirki og til
Flensborgar þar sem eru
danskir skólar.
Slésvík og Holtsetaland
(Holstein, sem margir þekkja
af góðum bjór), nyrstu héruð
Þýskalands, voru öldum saman
sjálfstæð hertogadæmi, eins og
aðrir hlutar Þýskalands. Her-
toginn var Danakonungur, eins
og sjá mátti í embættistitli
hans fram yfir 1920 („af guðs
náð Danmerkur konungur,
Vinda og Gauta, hertogi í
Slésvík, Holtsetalandi, Stór-
mæri, Þéttmerski, Láenborg og
Aldinborg“). Venjulega voru
héruðin talin til Danmerkur
framan af, af því að þar réðu
Danakonungar, en eftir að
Prússland (norðausturhluti
Þýskalands) efldist að styrk
tók að þrengja að Dönum og
danskri menningu í hertoga-
dæmunum. Danakonungur var
í rauninni orðinn hertogi yfir
svæðum sem heyrðu til öðru
ríkjabandalagi. Lengi framan
af gekk dönsk tunga í þessum
héruðum en þýsk áhrif jukust
eftir því sem á leið með
verslun og viðskiptum, fyrst í
Holtsetalandi og síðar í
Slésvík. Danakonungar héldu
þó sem fastast í völd sín en
máttu hopa, í nokkrum skref-
um, og síðast óð Bismarck
með prússneskan her sinn
norður að Kóngaá (nyrðri
mörkum Slésvíkur) árið 1864
og innlimaði héruðin í Þýska-
land, þar á meðal stór
landsvæði með dönskumæl-
andi fólki. Var þá Danmörk
orðin „virkelig et lille land“.
Estrup og erfiðir tímar
Eftir tap hertogadæmanna
urðu erfiðir tímar í Danmörku.
Konungsvaldið var sterkt og
við völd sat lengi íhaldssöm
hægri stjórn í skjóli Kristjáns
IX., þess er hingað kom á
þjóðhátíð 1874 og gaf stjórn-
arskrá. Hann varð fyrstur kon-
unga til valda af Lukku-
borgarkyni (Glucksborg liggur
við Flensborgarfjörð). Þegar
Aldinborgar-legg þraut með
Friðriki VII. var Kristján IX.
dubbaður upp í hásætið, ekki
síst fyrir þá sök að ætt hans
stóð í hertogadæmunum (Slés-
vík), og þannig þóttust menn
geta treyst betur samheldni
alls ríkisins.
Foringi hægri manna, Estrup,
var forsætisráðherra, í 19 ár
(1875-1894). Hart var tekist á
um stjórnarfyrirkomulagið í
Danmörku. Vinstri flokkurinn
(bændur og frjálslyndir) börð-
ust fyrir þingræði, þ.e. þeirri
reglu að þjóðþingið, en ekki
konungur, ráði því hvernig
ríkisstjórn er skipuð. Þeir voru
í meiri hluta í Ríkisdeginum
(þjóðþinginu) en Estrup og
hægri menn beittu þingrofi og
þingfrestunum eftir þörfum og
gáfu svo út bráðbirgðalög,
m.a. bráðabirgða-fjárlög, eins
og þeim sýndist þegar þingið
hafði verið sent heim og
þannig var Danmörku stjórnað
síðustu áratugi 19. aldar.
Stjórnskipunarvísindi
Verður nú gert hlé á sögu
Slésvíkur sem úndirskrifuðum
varð svo hjartfólgin. Eftir
langt skólanám skolar honum
upp á skrifstofu Alþingis þar
sem lög eru sett fyrir lands-
lýðinn og tekist er á um
þjóðmálastefnur. Alþingi er
elsta stofnun Islendinga, eldri
en kirkjan. Það hefur sannar-
lega breyst í tímans rás, frá
Almannagjá að Austurvelli, og
er nú orðið lýðræðislega kjörið
fulltrúaþing, með sama sniði
og önnur þjóðþing á Vestur-