Fylkir - 23.12.1999, Síða 19

19
FYLKIR jólin 1999
löndum, innréttað eftir danskri
forskrift 1874. Þjóðþingin eiga
svolítið bágt nú um stundir,
finnst að fífill þeirra sé ekki
nógu fagur, ráðherrar og emb-
ættismenn, og ýmsir fleiri, séu
að þrengja að þeim á alla
vegu, þau ráði í raun miklu
minna en stjórnarskrár ætla
þeim. Lýðræðið sé á undan-
haldi.
I þessu nýja umhverfi hjá
Alþingi tóku hin miklu stjórn-
skipunarvísindi að herja á
huga greinarhöfundar. Ekki er
mikið mál að tæma það sem
skrifað hefur verið á íslensku
um þá fræði, en hægt er að
komast í feitt ef menn skilja
dönsku. Bæði er lesefni nóg
og sagan ekki síður athyglis-
verð. Einn mikilsverður punkt-
ur fræðanna er þingræðið. Það
komst á hér á landi 1904 með
fyrsta innlenda ráðherranum,
Hannesi Hafstein, sem studdist
við meiri hluta Alþingis. Þeir
atburðir eiga sér hliðstæðu í
Danmörku 1901, því að þá
gáfust danskir hægri menn og
konungur loks upp, og þing-
ræðið komst á í Danmörku.
Þau tímamót kalla Danir
„systemskiftet".
Páskakreppan 1920
Dönum blæddi mjög í augu að
sjá land sitt svo afskorið eftir
1864, og að vita af löndum
sínum undir þýskri stjórn. Var
mjög blásið í þjóðernisglæð-
urnar og reynt að halda lífi í
danska minni hlutanum í
Slésvík. Stolt konungs var
sært. Það var ásetningur Dana
að ná þessum héruðum aftur
undir danska stjórn þegar færi
gæfist.
Þjóðverjar töpuðu fyrra
heimsstríði 1918, og voru í
sárum. I Versölum var sú regla
sett á friðarstefnu, að þjóð-
irnar skyldu sjálfar ráða fram-
tíð sinni. Eftir þessari stefnu
var ákveðið að Slésvíkingar
skyldu ákveða í atkvæða-
greiðslu hvort þeir heyrðu til
Danmörku eða Þýskalandi.
Atkvæðagreiðslur fóru fram í
mars 1920 og var svæðinu
skipt í norðursvæðið, Flens-
borg og svo önnur svæði sunn-
ar; allt eftir línum sem mál-
lýskufræðingurinn Hans Vict-
or Clausen hafði dregið á kort
(Clausen-línan). Norðanmenn
völdu Danmörku, sunnanmenn
Þýskaland, og Flensborgarar
líka en atkvæðagreiðslan þar
fór fram 14. mars. Það sveið
konungi sárt, svo og hægri-
mönnum. Varð mikill æsingur
í Danmörku og vildu margir
að engu hafa atkvæðagreiðsl-
una í Flensborg, enda margir
danskir þar.
Kristján konungur X. tók við
krúnu 1912, þótti stirður og
stríðlyndur. Hann kom til Is-
lands, fjórum sinnum, og til
Eyja einu sinni, 1930, óvænt
og óundirbúið, 24. júní kl. 10
árdegis. Hann sigldi á litlum
bát að bryggju.
Utfall var og grynningar
uppi. Sveinn Scheving lög-
regluþjónn var þar fyrir og
leist ekki vel á landtöku við
Bæjarbryggjuna (lágbryggj-
una). Þá kallaði Sveinn til
konungs: „Stopp, garnli!" I
Víði segir að Kristján Linnet
fógeti hafi gengið með kóngsa
og Alexandrínu upp að kirkju
og um götur bæjarins, upp
Strandveginn. Þar var Sveinn
Ketilsson að vaska stóran ver-
tíðarfisk.
Konungur tók af sér hansk-
ann og vildi heilsa Sveini.
Sveinn tók þá af sér blautan
sjóvettlinginn og heilsaði.
Samtal varð stirt því að
hvorugur kunni tungu hins að
gagni. Sagt er að þá hafi
Sveinn boðið Kristjáni í nefið,
en konungur ekki þegið. Einar
í Betel segir í ævisögu sinni að
þessu sé logið upp á Svein sem
var á útgerð Gísla föður hans á
Arnarhóli.
Við stjórnvölinn í Kaup-
mannahöfn sat á þessum tíma
(1913-1920) Zahle forsætis-
ráðherra, lítill karl og feitur,
með vel snyrt yfirvararskegg
og hökutopp, leiðtogi radíkala
flokksins, en hann hafði meiri
hluta á þinginu með tilstyrk
sósíaldemókrata undir forustu
Staunings sem var vindlapökk-
unarmaður að mennt, síðar
landsfaðir og forsætisráðherra
í ein 15 ár.
Zahle, kratarnir og margir
fleiri vildu fara varlega í að
innlima þýsk héruð í Dan-
mörku, umfram það sem fólkið
á þeim svæðum vildi. Þótt
hann hefði meiri hluta í
þinginu var stjórnin vísast
komin í minni hluta meðal
kjósenda, enda létt að spila á
þjóðernistilfinningar þeirra.
Kristján X. kóngur kvaddi
mánudaginn 29. mars Zahle á
fund sinn, krafðist þess að
hann ryfi þing og efndi til
kosninga. Því neitaði Zahle,
og bar því við að ný kosn-
ingalög, sem samstaða væri að
nást um, væru til lokameð-
ferðar í þinginu. Þá krafðist
konungur þess að stjórnin
segði af sér svo að ný ríkis-
stjórn gæti boðað til kosninga.
Því neitaði Zahle líka. Þá fauk
í kónginn og hann tilkynnti
Zahle að hann yrði leystur frá
störfum. Hann mundi notfæra
sér þá stjórnskipunarreglu að
hinn nýi viðtakandi forsætis-
ráðherra skrifar undir skipun-
arbréf sitt með konungi
(kontra-signerar) en ekki sá
fráfarandi. Zahle var þrútinn
af reiði en kom engum vörnum
við og hvarf úr höllu konungs.
Þegar ný stjórn hafði verið
mynduð, þ.e. þriðjudaginn 30.
mars, í dymbilviku, undir for-
ustu Ottos Liebes hæstaréttar-
lögmanns, rauf hún þingið og
tilkynnti um nýjar kosningar
22. apríl. Þingrofið átti að taka
gildi daginn áður, 21. apríl.
Þingfundum hafði verið
frestað föstudaginn 26. mars,
og átti páskafríið að standa til
14. apríl. Þingforseti, sem var
úr Vinstri flokknum (flokki
bænda, þ.e. stjórnarandstæð-
inga) lofaði Liebe að kalla
þingið ekki saman fram að
kosningum því að annars yrði
samþykkt vantraust á hinn
nýja forsætisráðherra og það
vildi hann forðast. Þetta ger-
ræði konungs olli miklu
umróti. Valdarán (,,statskup“)
kallaði lýðurinn þetta tiltæki.
Mótmælagöngur voru farnar
og boðað til allsherjarverk-
falls. Ríkti umsátursástand í
Danmörku um páska 1920.
Eru þessir atburðir kallaðir
páskakreppan (,,páskekrisen“).
Þeir sem um þessa atburði
hafa skrifað segja að aldrei
hafi konungdæmið danska, og
íslenska vel að merkja á þeim
tíma, staðið jafnhöllum fæti en
þessa róstusömu dymbilviku
þegar atvinnulífið var lamað,
samgöngur lágu niðri og
fjöldagöngur voru farnar gegn
kóngi. Hefði hann ekki beygt
sig hefði hann verið settur af
með valdi.
Samkomulag tókst aðfaranótt
páskadags milli konungs og
Liebes annars vegar og for-
ustumanna mótmælenda hins
vegar um að Liebe færi frá og
ráðuneyti hans, þingið kæmi
saman á ný, þótt þingrof hefði
verið kunngert, og afgreiddi
ný kosningalög (þau eru að
stofni til enn í gildi), en síðan
færu fram kosningar á áður
auglýstum tíma.
Hættuástandi var aflýst
Zahle og hans menn töpuðu
kosningunum. Vinstri flokkur-
inn (sem er hinn danski Fram-
sóknarflokkur) vann kosning-
arnar og Neergaard varð for-
sætisráðherra. Engu varð þó
um þokað um suður-landa-
mæri Danmerkur.
Ráðherra opinberra
framkvæmda.
Til er saga um að Liebe og
Zahle hafi hist hjá rakaranum
um morguninn 29. mars, dag-
inn sem upp úr sauð milli
konungs og ríkisstjórnarinnar.
Þeir skröfuðu saman vinsam-
lega og uggði hvorugur hvað
dagurinn bæri í skauti sér fyrir
þá. Liebe þurfti að hafa hraðar
hendur við að skipa í ráðuneyti
sitt og er enn til pappírsbleðill
sem hann hripaði á nöfn
nokkurra vina sinna og
konungs sem sitja skyldu í
ráðuneytinu. Þeir urðu átta
talsins, einn bættist við síðar.
Og hver stingur ekki upp
kollinum í umrótinu öllu nema
Monberg verkfræðingur sem
stóð þá fyrir verklegum
framkvæmdum í Vestmanna-
eyjum! Hann var skipaður
ráðherra opinberra fram-
kvæmda („minister for offent-
lige arbejder“), eins og þessi
ráðherratitill hét fram eftir
öldinni en er nú sam-
gönguráðherra („trafikmin-
ister“).
Monberg sat í bankaráði
Verslunarbankans danska,
(Handelsbanken). Þar var líka
Liebe sem var lögfræðingur
margra stórra fyrirtækja og
umsvifantikill í atvinnulífi.
Svo að þeir hafa þekkst vel.
Engum sögum fer af afrekum
Monbergs ráðherra í embætti,
en valdadagar hans urðu
aðeins sjö, frá 30. mars til 5.
apríl 1920, þegar ný stjórn tók
við, stjórn Friis yfirlögráðanda
í Höfn eftir samkomulag
konungs og leiðtoga lýðsins.
Tilskipanir, sem eru undir-
ritaðar af Monberg sem ráð-
herra, er þó að finna í dönsku
Stjórnartíðindunum 1920.
Kannski sat Monberg yfir
teikningunum af Hringskers-
garði eða Hörgaeyrargarði og
spekúleraði í því hvernig
mætti laga þá smíð þegar Otto
Liebe hringdi og bauð ráð-
herrasæti, mitt í holskeflu
pólitísks óróa sem reið yfir
Danmörku um páskaleytið
1920. Hver veit? En stjórn-
málaþátttaka tafði hann þá
ekki lengi frá því verki því að
ráðherradómurinn stóð aðeins
í eina viku!
Stór augu
Margt er hnýsilegt í danskri
sögu um þingræði, stjórn-
skipunarvísindi og fleira af því
tagi, enda er stjórnarskrá
okkar þaðan ættuð og allir
megindrættir stjórnskipunar á
Islandi. Páskakreppan 1920 er
afar athyglisverður atburður í
danskri sögu en líka merki-
legur prófsteinn á lýðræði,
þingræði, samskipti konungs
og þjóðþings, svo að eitthvað
sé nefnt. Sá sem hripar þessar
línur, og var andlega beygður
eftir fimm lestra á sorgarsögu
hafnargarðanna, rak því al-
deilis upp stór augu, og hresst-
ist allur, þegar hann fann nafn
Monbergs verkfræðings meðal
persóna og leikenda í og við
Amalíuborg um páskaleytið
1920. Þar var kominn karlinn
sem afi vildi láta borga sér
fyrir tímann á kamrinum.