Litli Bergþór - 01.12.2001, Blaðsíða 23

Þetta eru þau greni sem menn hafa oftast legið við í
gegnum árin. Svo eru mörg geni sem fundist hafa á
síðustu áratugum, sum niður í sveit bæja á milli.
Nú er svo komið að allt bendir til þess að hætt verði að
fara í grenjaleitir eins og tíðkast hefur í gegnum tíðina.
Það vill enginn bera kostnað af því og í sumum sveitum
er hætt að fara í grenjaleitir. Sauðfé fer alltaf fækkandi
og þar sem heilar sveitir verða fjárlausar þarf ekki að
kosta upp á refavinnslu. En einn og einn maður leggur
það á sig að kom sér upp skotbyrgi, safna þar saman
kjötúrgangi og einhverju sem rebbi finnur góða lykt af.
Þeir sem hafa biðlund við þetta starf, oft í vetrarkuldum,
hafa sumir veitt býsna vel.
Því hefur af sumum verið haldið fram að refurinn geri
ekki eins mikinn skaða og væri verið að blása út. Það er
nokkuð rétt að síðustu áratugi hefur ekki verið verulegt
tjón af völdum tófunnar, en hvað gerist ef henni fjölgar
eins og nú er útlit fyrir bæði í byggð og óbyggð og alltaf
fer minnkandi framlag og áhugi til að halda
refastofninum niðri?
Hvað tekur við ef íslenski refurinn verður alfriðaður?
Hann verður fyrst og fremst minknum til hjálpar við að
útrýma flestum fuglategundum og líkur eru á að með
mikilli fjölgun refa eigi eftir að koma upp skaðlegir
bitvargar eins og gamlir menn muna hvað var mikil plága
hjá þeim sem stunduðu sauðfjárbúskap, sérstaklega á
fjallajörðum á árunum 1930-'50. Það er mér, sem er að
rifja þetta upp, all minnisstætt.
Eg fór á unglingsárum að fylgjast með hvað gekk á í
grenjaleitum á vorin. Heyrði talað um að menn hefðu
legið við nafngreind greni eins og til dæmis
Kvernhálsgren í Uthlíðarhrauni og Vallagren. Fljótt vissi
maður hvar þessi greni voru í hrauninu. Eg hef víst haft
nokkum áhuga fyrir því að kynnast þessu starfi nánar og
þá ekki síður að fá tækifæri til að komast upp í hálendið
og sjá hvað væri hinu megin við fjallið.
Lengi vel var borið út eitur fyrir refi ef hræ af kindum
fundust út um haga sem talið var að tófa hefði drepið.
Þótti upplagt að strá í það eitri í eftirleitum. Og í
göngum yfirleitt þótti nauðsynlegt að hafa eitur
meðferðis. Eg held að þetta hafi haldið refastofninum
mikið niðri, en það þurfti að meðhöndla þetta með mikilli
aðgát svo ekki hlytist slys af. Margur hundurinn fórst af
því í fjallferðum að naga gamalt eiturbein. Það er gott til
þess að vita að þessi aðferð er fyrir löngu bönnuð með
lögum. Var hún ómannúðleg og ekki hættulaus fyrir
menn og dýr. En um leið og hætt var að eitra fór tófunni
fjölgandi á vissum svæðum.
Vorið 1933, þegar ég var á sautjánda ári, réðistég
sem hjálparmaður í grenjaleit í Biskupstungum. Kunni
ég þar ekkert til verka, en var með reyndum manni.
Það var Kristján Guðnason á Gýgjarhóli. Hann var
búinn að vera mörg ár í grenjaleitum í sveitinni, var því
enginn viðvaningur og vissi hvað til þurfti við starfið.
Smíðaði hann sér sjálfur boga til að ná yrðlingum í
grenjum. Honum var margt til lista lagt í sambandi við
járnsmíði, var fljótur að kveikja upp í smiðjunni sinni
þegar sveitungar komu og vantaði skeifur undir hest, ekki
síst þegar leið að fjallferð og öðrum ferðalögum á
hestum.
Fyrsta starf mitt í grenjaleit var að leita að nýju greni á
svæðinu frá Gullfossi og norður að Sandá, þ.e.
Tunguheiði. Þar voru daglega að hverfa nýlega fædd
lömb sem ekkert sást eftir af og var tófunni kennt um og
reyndist það vera rétt tilgáta. Við fundum nýtt greni í
Þjófanesi og þar var mikið af lambahræjum. Ekkert til
sparað hjá lágfótu að draga að í fjölskylduna.
Þegar við vorum stutt komnir í leit að þessu fyrsta
greni sem ég hefi minnst á, fórum við fljótt að sjá för og
ýmiskonar merki þess að tófa hefði verið á ferð. Allt í
einu komum við að fullorðinni kind sem lá og hreyfði sig
ekki fyrr en við komum við hana. Þetta var nýborin ær
og lá í blóði sínu. Lambið horfið. Tófan búin að fletta
undan henni júgrinu og tæta af henni allt hold frá nefi og
upp að augum. Þó var lífsmark með kindinni, sem við
bundum fljótt enda á. Þetta var sjón sem ég gleymi
aldrei.
Hverfum aftur að greninu sem búið var að finna.
Kristján á Gýgjarhóli, sem var grenjaskyttan, var með
byssu með sér og tókst að komast í færi við tófu og
skjóta hana rétt áður en við fundum grenið. Það reyndist
vera refur frá þessu greni. Næsta sporið var að búa sig
undir að liggja við grenið og kom það í hlut okkar
Kristjáns og þar hófst nokkur lærdómur hjá mér. Við
vorum með lítinn útbúnað, aðeins matarbita til dagsins.
Ég var fljótlega sendur á bæi til að ná í matvæli og
einhvem viðleguútbúnað. Við vorum ekki með tjald, en
lágum undir berum himni. Ekki höfðum við prímus, en
vorum með ketil og hituðum okkur kaffi í hlóðum.
Eldiviður var kalstönglar sem maður tíndi saman
meðfram moldarbökkum, trjárætur og fleira. Við vorum
heppnir með veður meðan við vorum við grenið.
Yrðlingunum náðum við úr greninu, þeir voru fjórir að
mig minnir. Við grenið vorum við í þrjá eða fjóra
sólarhringa í góðu veðri, tókum þá viðleguútbúnaðinn á
bakið og gengum niður að Gýgjarhóli.
Það næsta í þessu grenjastarfi okkar Kristjáns var að
leita í öllum grenjum sem vitað var um neðan úr byggð
og norður í Kjalhraun. Byrjað var á að fara um
Uthlíðarhraun og til þess að viðhalda fyrri venjum þá
fórum við fyrst að Uthlíð og fengum Gísla bónda með
okkur. Hann var allra manna kunnugastur um hraunið,
vissi nánast um allar hraunsprungur sem tófa hafði
gengið um. Hann fór með okkur norður í Rjúpnafell án
þess að við yrðum varir við neina tófu.
Þar skildi leiðir. Gísli fór heim til sín en við Kristján
héldum leitinni áfram austur á Bjarnarfellsvelli þar sem
var haglendi fyrir hestana að stansa um stund og vatn til
að hita sér kaffi. Ketill var með í ferðinni og við
bjuggum til hlóðir með því að reisa upp tvo steina. Enn
má sjá merki þess ef að er gáð. Við lögðum okkur þarna
til svefns undir berum himni. Verður var þurrt og gott og
sváfum við einhverja stund.
Litli - Bergþór 23