Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.07.1995, Blaðsíða 5

löngun til menntunar notuðu hverja stund til að lesa
eða reyna að pára stafi á það sem hendi var næst,
oftast án tilsagnar. Stafagerðina lærðu þær oft með
því að fylgjast með þegar bræðrum sínum um leið og
þærsinntuheimilisstörfunum. Síðansátu sumarþeirra
í ljósi með fjöl á hnjánum og krítarmola í hendi, aðrar
æfðu sig með priki í moldarflag um leið og þær sátú
yfir ánum.
Til eru sóknalýsingar frá um 1840 þar sem prestar
landsins leituðust við að svara spumingalistum Hins
Islenska bókmenntafélags frá 1839. Meðal þess sem
prestarnir áttu að svara var hversu margir væru
skrifandi og hver væri aldur og kyn þeirra sem ekki
kynnu þá list. Svörin eru misítarleg. Sumir nefna
bæði kyn og Qölda skrifandi og óskrifandi en aðrir
telja það ónauðsynlegt. Af svörunum er engu að síður
ljóst að mun færri konur en karlar töldust skrifandi,
stundum um einn þriðji á móti skrifandi körlum,
stundum helmingur. Ástandið breyttist til hins betra
eftir því sem leið á öldina og taka má sem dæmi að
árið 1840 taldi sóknarpresturinn í Bjamanes- og
Hoffellssóknum í Hornafirði meirihluta karla í
sókninni skrifandi en einstöku konu sendibréfsfæra.
En í heildina taldi klerkur að ekki væru nema 6-7
manns “rétt vel skrifandi”. Sóknarbömin voru þá 280
talsins. Árið 1873 bárust svör úr sömu sóknum og af
288 íbúum töldust nú 72 skrifandi, þar af 55 karlar en
17 konur.2
Hvaða konur voru það þá sem voru skrifandi? Það
voru íyrst og fremst dætur embættismanna, svo sem
prestsdætur. Þessi staðreynd setur vissulega ákveðna
skekkju í það að nota bréf sem heimild um konur
almennt, einkum á íyrri hluta aldarinnar, áður en
skriftarkunnáttan varð almennari. Bréfritarar
fyrrihluta aldarinnar tilheyra því oftast yfírstétt eða
miðstétt, ef við getum þá leyft okkur að nota þessar
skilgreiningar hér á landi, en á síðari hluta aldarinnar
erblönduninmeiri. Egsé til dæmis áþeim bréfasöfnum
sem ég hef skoðað að síðustú 20-30 ár aldarinnar
færðist það mjög í vöxt að vinnukonur skrifí bréf og
það sést berlega á rithönd þeirra að þær hafa fengið
litla þjálfun.
Þær 19. aldar konur sem voru skiifandi skrifuðu
bréf til vina og vandamanna og sendu landshomanna
á milli. Á söfnum víðsvegar unr landið leynast sum
bréfa þessara kvenna og varpa ljós á líf þeirra og kjör.
Bréf kvenna eru í grundvallaratriðum ólík bréfunr
karla frá sama tímabili. Karlamir skrifa um landsmálin,
pólitík og búskap en konurnar um hversdagslífíð;
bömin, tóvinnuna, matargerð og matarforða, veiki nd i,
fæðingar, dauða, trúlofanir og giftingar. Þessi skipting
er auðvitað ekki algild, karlar fjalla oft um
“kvennamál” og konur um “karlamál”, en nokkur
áherslumunur er engu að síður auðsær.
Lestur ríflega hundrað ára gamalla bréfa er ekki
eintómur skemmtilestur. Það sker í hjartað á stundum
að lesa um sorgir og þjáningar bréfritara þegar
börnin deyja frá þeim, ráðleysi þeirra þegar
eiginmaðurinn sest við drykkju með tilheyrandi ófriði
á heimilinu og um hungur, fátækt og harðindi. Efni
bréfanna mætti kannski gera skil í þessari ágætu
setningu úr bréfí frá síðari hluta 19. aldar:
Hjer hefur margt borið til tíðinda, fleira en
jegfœ upp talið, það fæðist og deyr, trúlofast og
giftist og svíkur hvaó annað, lítið fiskirí og því
síður gœftir..?
Við lestur bréfanna kemur hvað eftir annað frarn
hve heilsufar fólks var lélegt. Ungir jafnt sem gamlir
voru lélegir til heilsunnar, þjáðust af allslags
óútskýranlegum magakvillum og hægðatregðu auk
alvarlegri sjúkdóma svo sem kíghósa, lungnabólgu,
berkla og sullar. Tannpína og tannskemmdir virðast
hafa verið mjög algengar og ég var dálítið slegin að
sjá að konur (og alveg örugglega karlar líka) lágu í
rúminu, jafnvel vikum saman vegna tannpínu. Fáar
frásagnir held ég hafí slegið mig jafnmikið varðandi
þetta tannpínuvandamál og það sem Guðrún Þor-
grímsdóttir (1818-1860) í Odda skrifar bróður sínum,
skáldinu Grími Thomsen. Og það er ekki bara
tannpínan, heldur finnst mér ég sjá eitthvert
eirðarleysi í mörgum bréfum Guðrúnar, hún er ekki
það sem hún vill og getur ekki það sem hún vill. Árið
1844, þegar Guðrún var 26 ára, skrifaði hún:
Þú spiró hvort eg sé ekki að yrkja stundum,
enn ekki er hœgt Grímur minn að skálda þegar
gáfuna vandtar þó viljinn sé góður. Þó hefi eg
gjört mér grafskrift sem ekki mun sjást af neinum
firr enn eg hœtti að anda ef maðurinn minn lifir
þá. Eg get ekki leingi lifað vegna tannleisiz.
Tannpínan er búin að gjöra hreint útaf við jaxla
mína þó ei sé eg grá af hœrum.4
Eg fann til þegar ég las þetta, hún hafði greinilega
löngun til skáldskapar en taldi sig ekki hafa hæfileika,
hún var búin að yrkja graftskrift sína 25 ára gömul,
sem kannski var ekki óvenjulegt þegar ekkert var
eðlilegra en deyja ungur, og hún var hálftannlaus. En
það átti ekki fyrir Guðrúnu að liggja að deyja strax.
Hún skrifar bróður sínum öðru hvoru og í bréfí frá
1850, þegar hún var 32 ára, segir:
Nú held eg þú þekktir mig ekki aptur þó þú
sæir mig. Eg er nú svo tannlaus að eg verð að láta
tyggja I mig. Eg eldist illa og lítið liggur eptir
mig.5
Bamadauði var gífurlegur og í bréfunum er oft
5