Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2009, Side 85

Segja má að á árinu 2007 hafi hin alþjóðlega fjármálakreppa sem nú geisar verið að gerj-
ast og grafa um sig á alþjóðlegum mörkuðum. Hafði sú þróun þau áhrif að áhyggjur af
stöðu íslenska fjármálamarkaðarins tóku að aukast. Með örum vexti á alþjóðavettvangi á
tímum lánsfjárgnægðar höfðu stóru viðskiptabankarnir þrír komið sér í þá stöðu að vera
mjög háðir árferði á alþjóðamörkuðum og aðgengi að lánsfé. Áhyggjurnar sneru einkum
að því að vegna vaxandi áhættufælni á mörkuðum gætu íslenskir bankar lent í erfið-
leikum með endurfjármögnun, sér í lagi vegna takmarkaðrar getu Seðlabanka íslands til
að sinna hlutverki lánveitanda til þrautavara í erlendri mynt. Þessar áhyggjur komu fram
í háum skuldatryggingarálögum á íslensku bankana umtalsvert áður en bankarnir fóru í
greiðsluþrot í október 2008. Strax í lok mars það ár fór að bera á því að erlendir markaðir
væru að lokast íslensku bönkunum. Þetta birtist í því að vaxtamunur á gjaldeyris-
skiptamarkaði hvarf vegna skorts á erlendu lánsfé. í kjölfarið féll gengi íslensku krón-
unnar umtalsvert sem jók 12 mánaða verðbólgu úr 8,7% í mars í 11,8% í apríl og brást
Seðlabankinn við með því að hækka stýrivexti um 1,75% í 15,5%.
Mikil skerðing kaupmáttar launa og ráðstöfunartekna einkenndu árið 2008 ásamt því að
eignaverð lækkaði að raunvirði. Staða heimilanna fór því versnandi yfir árið sem sést á
því að á 2. og 3. fjórðungi ársins 2008 dróst einkaneysla umtalsvert saman. Sama má segja
um aðra eftirspurnarliði eins og fjárfestingu atvinnuveganna og íbúðafjárfestingu.
Snarpur viðsnúningur í innlendri eftirspurn var hafinn áður en bankarnir fóru í þrot
haustið 2008 í þrengingum á alþjóðlegum fjármálamarkaði. Þegar bandaríski fjárfest-
ingarbankirtn Lehmann Brothers varð gjaldþrota um miðjan september, eftir að banda-
rísk stjórnvöld ákváðu að koma honum ekki til bjargar, varð allsherjarhrun. I kjölfarið
fylgdu gífurleg eignaverðslækkun og gengisfall og efnahags- og rekstrarreikningar heim-
ila og fyrirtækja fengu á sig mikinn skell. Þannig dróst einkaneysla saman um 23,8% á
síðasta fjórðungi ársins miðað við sama ársfjórðung á fyrra ári og um 7,7% á árinu í heild.
Hagvöxtur var 4,4% að meðaltali á tímabilinu 2005-2008. Þótt hagvöxtur á árinu 2008 hafi
verið mjög breytilegur eftir ársfjórðungum varð hann 0,3% fyrir árið í heild samkvæmt
bráðabirgðatölum Hagstofu íslands. Mikill viðsnúningur í utanríkisverslun hafði rneiri
áhrif til að auka við landsframleiðsluna en árið 2007, eftir að hafa haft gagnstæð áhrif
nokkur ár þar á undan. Þrátt fyrir það varð viðskiptahallinn meiri en nokkru sinni eða
sem nam 34,6% af vergri landsframleiðslu. Það skýrist af áætlun um stórlega aukinn halla
á jöfnuði þáttatekna, sem nam 460 ma.kr. á árinu. Taka ber fram að mikil óvissa ríkir um
þá áætlun. Mikil aukning atvinnuleysis undir lok ársins bendir til að sú framleiðslu-
spenna sem ríkti á árunum á undan hafi snúist hratt í mikinn framleiðsluslaka. Það dró
merkjanlega úr launaþrýstingi á innlendum vinnumarkaði þegar leið á árið. Laun hækk-
uðu um 8,1% að meðaltali yfir árið miðað við launavísitölu Hagstofunnar og dróst kaup-
máttur launa saman um 5,4% og var það meginskýring 6,5% lækkunar kaupmáttar
ráðstöfunartekna á mann. Verðbólga var þó að meðaltali 12,4% og hafði ekki verið meiri
í 19 ár en sú þróun réðst að mestu af þróun gengisins, sem var að meðaltali 28,9% veikara
en á fyrra ári.
í kjölfar hruns bankanna leituðu stjórnvöld eftir samstarfi við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn
(AGS) um að koma á stöðugleika í hagkerfinu og vinna úr afleiðingum hrunsins.
Samkomulagið felur í sér um 2,1 milljarða bandaríkjadala lánveitingu frá sjóðnum og
3,3 milljarða dala lán frá öðrum þjóðum. Meginmarkmið samstarfsins eru þrjú, að endur-
reisa bankakerfið, að opna gjaldeyrismarkaðinn á ný og vinna úr afleiðingum hrunsins á
stöðu ríkissjóðs og tryggja að auknar skuldir hans verði sjálfbærar til frambúðar. I kjöl-
farið var gjaldeyrismarkaður opnaður en með gjaldeyrishöftum á fjármagnsflutninga og
jafnframt voru stýrivextir hækkaðir í 18%.
Þau skörpu skil sem orðið hafa í ríkisfjármálum mótast af mikilli skuldsetningu vegna
falls bankanna og endurfjármögnunar á bankakerfinu. Góð staða ríkissjóðs við upphaf
áfallsins gerir aukna skuldsetningu og vaxtabyrði viðráðanlegri en ella hefði verið. Þá er
fyrirséð að hallarekstur verði mikill á næstu árum, en í samkomulagi stjórnvalda við AGS
8 3
Tækniannáll