Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2009, Side 269

konur fóru til skottulækna í fóstureyðingar og fundu sér leið fram hjá banninu. Þannig
hafði bannið þau hliðaráhrif (e. side effect) að dánartíðni kvenna jókst sem varð til þess
að draga enn frekar úr fólksfjöldanum.16
Of-einföldun og kerfismörk
Ef ekki er tekið tillit til svörunar þegar verið er að
draga ályktanir og móta stefnubreytingar fyrir
flókin kerfi, er oft um of-einföldun að ræða, sem
kalla mætti rofna hugsun (e. open-Ioop thinking).
Þessu er hægt að lýsa þannig að ef upp kemur
vandamál er búin til áætlun til að leysa það og
henni síðan hrint í framkvæmd í þeirri trú að
vandamálið sé úr sögunni, eins og dökku örvarnar
á mynd 1 gefa til kynna.
Vandamál -------► Áætlun
-------
V____________________________
Mynd 1. Rofin eða lokuð hugsun við lausn
vandamála.17
Oft vill þó gleymast að framkvæmdin hefur áhrif á kerfið sjálft. Hugmyndin að baki
kvikum kerfislíkönum er að reyna að varpa ljósi á samspilið milli uppbyggingar kerfis og
þess hvernig það hegðar sér. Við gerð kviks kerfislíkans á tilteknu viðfangsefni er reynt
að „loka lykkjunni/hugsuninni" og koma auga á hverju hægt sé að breyta innan kerfisins.
Nálgunin er ekki sú að vandamál komi upp vegna ytri aðila utan kerfisins. Þannig er ekki
gert ráð fyrir að sveiflur í birgðastöðu séu vegna þess að neytendur breyta reglulega
pöntunum. Bolti skoppar ekki vegna þess að einhver missir hann. Pendúll sveiflast ekki
vegna þess að honum var sleppt í láréttri stöðu. Kvik kerfislíkön nálgast þetta þannig að
það sé eitthvað í innri uppbyggingu kerfanna sem gerir það að verkum að þau hegða sér
eins og þau gera. Bolti skoppar og pendúll sveiflast vegna þess að þau eru hluti af kerfi
sem hefur þessi áhrif. Svipuðum augum er litið á framleiðslukerfi; pantanir viðskiptavina
eru innri breytur í framleiðslukerfi, og verða liiuti af svörun (e. feedback structure) kerfisins.18
Af þessum sökum er mikilvægt að hafa skýra sýn á hver sé tilgangur þess að búa til kvikt
kerfislíkan, sem og að hafa mörk kerfisins (e. system boundaries) nógu víð til þess að fá
heildræna mynd af hegðun kerfisins og helstu þáttum sem hafa áhrif á tiltekið vandamál.
Það er því mikilvægara að skilgreina kerfismörkin vítt og taka frekar tillit til svörunar
(e. feedback effects) innan kerfisins í stað þess að hafa mikla nákvæmni varðandi einstaka
hluta eða breytur kerfisins.19
Framkvæmd
Þar sem kerfismörk eru almennt skilgreind vítt í kvikum kerfislíkönum og viðfangsefnin
eru oft samfélagsleg vandamál er oft erfitt að skilgreina og búa til breytur í líkönunum og
gera þær mælanlegar. Þess vegna notast menn oftar en ekki við svokallaðar „mjúkar"
breytur (e. soft variables). Forrester sagði sjálfur að nauðsynlegt væri að reyna að meta
áhrif slíkra þátta því ef það væri ekki gert jafngilti það því að segja að áhrifin væru engin
- sem væri örugglega rangt.20
Orsakalykkjurit
Orsakalykkjur (e. feedback loops) leggja grunninn
að kviku kerfislíkani og þær eru grunneiningin að
greiningu og miðlun um hvernig kerfi hegðar sér.21
Því hefur tíðkast að setja fram orsakalykkjurit til
þess að koma auga á svörun og orsakalykkjur innan
kerfa. Orsakalykkjurit eru einföld og auðskiljanleg.
Þau eru leið til þess að miðla svörun í kerfum og
hugmyndum um hvernig kerfið (viðfangsefnið) er
uppbyggt. Dæmi um einfalda orsakalykkju má sjá á
mynd 2.
r
k.
Mynd 2. Dæmi um einfalt orsakalykkjurit.
Ritið sýnir tvær orsakalykkjur eina jákvæða
(til vinstri) og hina neikvæða (til hægri).
19 (Sterman, Skeptics guide p 14)
20 (Forrester 1980) Sterman skeptics guide
21 Richardson.(1999)
16 Sterman. (2000, p. 6-7)
17 Richardson og Pugh.(1999 p.5)
18 Richardson og Pugh. (1999 p. 15-16)