Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2009, Qupperneq 347

Sagan
Alla síðustu öld var stöðug þróun í fráveitumálum á höfuðborgarsvæðinu. í stað opinna
göturæsa voru sett holræsi í jörðu. Rétt fyrir aldamótin 1900 var fyrsta holræsið lagt í
Bankastræti í Reykjavík. Það var reyndar gert af illri nauðsyn vegna þess að skólpið sem
áður rann í opnu ræsi mengaði Bakarabrunninn, eitt aðalvatnsból bæjarins. Árið 1902 var
lagt holræsi í Ægisgötu frá Landakotsspítala að sjó. Árið 1903 var hafin framleiðsla á
steinsteyptum pípum til holræsagerðar á íslandi, en áður höfðu eingöngu verið notaðar
til þess leirpípur frá Danmörku. Holræsin voru lögð eftir landslagi með útrennsli eftir
hentugleikum í skurði eða læki. Tjörnin og Lækurinn sem Lækjargata heitir eftir voru
viðtakar skólps frá Þingholtunum. Lækurinn fékk viðurnefnið Fúlilækur vegna lyktar af
skólpinu sem veitt var í hann. Þar var síðan komið fyrir fyrsta safnræsinu árið 1912 og
sama ár var byggð fyrsta dælustöðin við Tjarnargötu.
Á sjötta áratug síðustu aldar hófst næsta þróunarskeið í fráveitumálum. Óþrifnaður í
fjörum við enda holræsa óx stöðugt með aukinni byggð. Fyrstu aðgerðir til úrbóta voru
að lengja útræsi út fyrir stórstaumsfjörumörk og að sameina útræsi. Á þessum árum var
jafnframt farið að leggja tvöfalt holræsakerfi í ný hverfi, þ.e. að veita húsaskólpi og regn-
vatni í aðskildum holræsum. Gerðar voru tillögur að leiðum til þess að minnka mengun
sjávar umhverfis Reykjavík meðal annars með byggingu hreinsistöðva í Fossvogi og
Elliðavogi og með dælingu á fráveituvatni um löng útræsi í sjó. Um 1960 voru því
komnar fram tillögur um framtíðarskipan í fráveitumálum í Reykjavík, þ.e. söfnun
fráveituvatns í fá löng útræsi og lagning aðskilinna holræsa fyrir regnvatn og skólp.
Fyrir 1970 hófust umfangsmiklar umhverfisrannsókir á Faxaflóasvæðinu, sem staðið hafa
yfir fram á þennan dag. Fyrst var Skerjafjörðurinn rannsakaður, en þar voru gerðar
athuganir á straumum og straumhraða með flotum og litarefni. Tekin voru sýni úr
sjónum til þess að meta þynningarhraða litarefnisins og jafnframt til að mæla seltu sjávar
og hitastig. Þessar mælingar veittu hins vegar ekki fullnægjandi upplýsingar um breyt-
ingu á styrkleika lífrænna efna, gerla og veira í skólpi, sem breytist ekki aðeins með þynn-
ingu heldur einnig með niðurbroti og dauða.
Árið 1970 voru gerðar ítarlegar dreifingarrannsóknir og straummælingar í sjónum frá
Álftanesi að Geldinganesi. Notuð voru geislavirk efni (ísótópar) við mælingar á dreifingu
í sjónum, en síritandi mælar við straummælingar. Jafnframt voru gerðar umfangsmiklar
rannsóknir á gerlum í sýnum sem tekin voru úr sjónum við útræsi og í útræsum. 1 skýrslu
um niðurstöður rannsóknanna kemur fram mat á styrkleika E-kólígerla við strendur
umhverfis höfuðborgarsvæðið þar sem mælt var og áætluð breyting til ársins 2000 miðað
við spá um stækkun byggðar. Þar koma jafnframt fram sex mismunandi tillögur að
staðsetningu hreinsistöðva og tilheyrandi útræsa. Reiknað var með grófhreinsun á
fráveituvatninu og dreifingu út um dreifistúta á útræsi á sama hátt og gert er í dag.
Gerðir voru útreikningar á umhverfisáhrifum samfara hverri tillögu, þ.e. dreifingu og
styrkleika E-kólígerla við losunarstað og við strönd næst losunarstað.
Endanleg staðsetning hreinsistöðva og útræsa í Reykjavík er nokkuð frábrugðin þessum
upphaflegu tillögum. Reyndar var ein af tillögunum, þ.e. hreinsistöð og útræsi við
Örfirisey, Laugarnes og Geldinganes svipað því sem áætlað var að framkvæma þegar
fyrsta hreinsistöðin, hreinsistöð við Ánanaust, hafði verið byggð og hreinsistöð við
Klettagarða var í undirbúningi. Þá var ætlunin að byggja tvær hreinsistöðvar, vestan og
austan við Sundin, þ.e. við Laugarnes og við Geldinganes. Eftir nánari skoðun á
framkvæmdakostum var ákveðið að byggja þar eina sameiginlega hreinsistöð við
Klettagarða aðeins austan við Laugarnesið. Fráveituvatni frá byggð austan við Sundin og
frá Mosfellsbæ er dælt að hreinsistöðinni um neðansjávarræsi.
Tækni-og vísindagreinar
3 4 5