Bændablaðið - 14.03.2000, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 14. mars 2000
BÆNDABLAÐIÐ
5
í kennslubókum segir að þegar
fsland var numið hafi landið verið
skógi og viði vaxið á milli fjalls og
íjöru. Einnig er talið að hér hafi
verið nokkuð góð skilyrði til
komræktar. Séu þessar upplýsingar
réttar má með sanni segja að hér
hafi dropið smjör af hverju strái.
Hvað hefur gerst þessi rúmlega
1.100 ár sem sagan segir að maður-
inn hafi haft búsetu í landinu? Mörg
eldgos hafa gengið yfir land og þjóð
þetta tímabil ásamt mjög köldum
árum og heilum kuldaskeiðum.
Þessar náttúruhamfarir hafa skilið
eftir mörg sár, bæði í sögu búset-
unnar og ekki síður í gróðurþekju
landsins.
Ef tekið er þversnið af
jarðlögum á svæðinu norðaustan
Vatnajökuls sést saga eldgosa og
þeirrar gjósku sem fallið hefur frá
landnámi til okkar daga. Öskju-
gosið 1875 lék norðausturhom
landsins mjög grátt. Dreifðust gos-
efni til norðausturs allt til sjávar. A
svæðinu þar sem aska úr Öskjugos-
inu féll má sjá blásin rofabörð og
fláka þar sem jarðvegur er fokinn
burt. Mikið af þessu landi hefur þó
gróið upp síðustu áratugi. Land sem
varð ekki fyrir þessari eyðingu er
mun betur gróið og með töluvert
kjarrlendi, þrátt fyrir 400-600 m
hæð yfir sjó og stöðuga búfjárbeit
allt frá landnámi, auk mjög mikillar
beitar hreindýra síðastliðin 200 ár.
Ekki má heldur gleyma búsetu
mannsins. Húsakostur, bæði bæir
og gripahús, var fóðraður í þökum
með viði og öðmm skógarafurðum,
frá landnámi fram á síðustu öld.
Einnig notaði maðurinn skóginn til
að hita upp híbýli sín. Fjallajarðir
áttu þannig t.d. skógarítök í
lágsveitum. Þannig lifði maðurinn á
landinu, enda byggðist lífið á því
sem landið og sjórinn gaf til
viðurværis. Búsetan átti þannig sinn
þátt í að eyða skógum í landinu og
veikja yfirborð þess, þannig að
náttúmöflin áttu greiðari aðgang að
því. Samt má fylgja eftir þeim
mörkum sem standa utan þeirrar
línu þar sem vemlegra áhrifa
gjóskulaga gætir. A þeim svæðum
er landrof lítið, s.s. á norðvestan-
verðum hluta landsins frá Skagaf-
irði til Borgarfjarðar. Eins þeim
hluta Austurlands sem slapp við
öskufall 1875 og fyrr.
Þróun í fjölda sauðfjár í landinu
hefur verið nokkuð sveiflukennd.
Fyrst er þekktur fjárljöldi árið 1700,
þá talinn kringum 250.000 fjár.
Árið 1784, í lok móðuharðinda, er
talið að í landinu hafi aðeins verið
tæplega 50.000 kindur. Fjölgar fé
mjög ört úr því og um 1850 er um
700.000 Ijár í landinu. Fjárkláði og
mæðiveild höggva stór skörð í
sauðfjáreign landsmanna á tímabil-
inu 1850-1950. Eftir 1950 verður ör
fjölgun og árið 1978 er sauðfé flest
tæplega 900.000 íjár.
Beit í afréttum og heim-
alöndum, sem nýtt em til sameigin-
legrar sumarbeitar, hefur minnkað
mikið vegna stórfelldrar fækkunar
sauðfjár og afnáms eða minnkunar
hrossabeitar í afréttum. A und-
anfömum 20 ámm hefur sauðfé
fækkað úr tæplega 900.000 vetr-
arfóðmðum kindum í u.þ.b.
490.000. Þó að hrossastofninn hafi
nær tvöfaldast á sama tíma, er nú
um 80.000 hross, hefur það aukna
beitarálag lent á láglendishögum.
Þannig hefur beitarálag minnkað
mikið á hálendissvæðum landsins,
einkum þeim viðkvæmustu. Beitar-
vandamál em mun staðbundnari en
áður var og em einkum á láglendi,
sérstaklega á sumum hrossmörgum
jörðum. Fyrir 22 ámm benti könnun
í öllum sveitarféíögum landsins til
þess að rúmlega 1/3 íjárins væri í
afréttum og tæplega 2/3 í heim-
alöndum sumarlangt. Reikna má
með að hlutfall ijár í afréttum, og
þar með á hálendinu, hafi lækkað,
jafnvel niður í rúmlega 1/4, en þetta
er þó greinilega breytilegt eftir
sveitum. Þess má geta að könnun á
tölulegum upplýsingum um 20
helstu hálendisafréttina á 9. ára-
tugnum sýndi að reiknað beitarþol
Rannsóknastofnunar landbúnaðar-
ins nam 155.000 ærgildum. Þeir
útreikningar vom byggðir á gróður-
kortum og uppskerumælingum en
ekki tekið tillit til jarðvegs. Því em
þeir einir sér ekki nothæfir. Aætlað
beitarálag á þessum afréttum er nú
um 45.000 ærgildi og beitartíminn
er venjulega aðeins 2-2 1/2
mánuður. Vísbendingar em um að
beitarálagið hafi minnkað mikið,
sem m.a. endurspeglast í meiri
vænleika dilka og breytingum á
gróðurfari. Arferðissveiflur geta þó
haft mikil áhrif, einkum á hálend-
inu, og sú tilgáta hefur verið sett
fram að við breytingu um hveija
1°C í meðalárshita megi gera ráð
fyrir að beitarþol úthaga sveiflist
um 10-20%. Það em fyrst og fremst
kuldi og þurrkar sem draga úr beit-
arþoli hálendisins. Gera má ráð fyr-
ir að á sum víðáttumikil hálend-
issvæði komi hverfandi fáar kindur,
eða alls engar, þótt þau séu ekki
friðuð. I ljósi þessa má leiða að því
líkur að girðingaframkvæmdir til
friðunar væri mjög óhagkvæmur
kostur.
Þó að bændur séu minna háðir
hálendisbeitinni en áður var, er hún
verðmæt auðlind sem skiptir vem-
legu máli í ýmsum sveitum landsins
og á einstökum jörðum, jafnvel þó
að meirihluti ljár, og flest eða öll
hross, séu í láglendishögum.
Hálendisbeitin er að ýmsu leiti
hagkvæm, m.a. vegna þess að
gróður er jafnan næringarríkur og
féð er dreift og því ekki hætta á
ormasýkingu eða öðmm beitar-
sjúkdómum. Sums staðar er vem-
legur kostnaður við flutninga og
smalamennskur. Flestir þeirra
bænda sem nýta hálendisbeit eiga
þó ekki völ hagkvæmari kosta, en
það fer að sjálfsögðu eftir bústærð,
landstærð og landgæðum í heim-
alöndunum hve háðir þeir era
hálendisnýtingunni. Hvað hrossin
varðar er vert að geta hestaferða um
hálendið sem nýta töluverða beit á
ákveðnum stöðum, en fóður er
tekið með í slíkar ferðir í vaxandi
mæli. Mikil umferð ferðafólks er
einnig um hálendið og á sú umferð
ekki að spilla fyrir annarri nýtingu.
Nú er verið að koma á
gæðastýringu í sauðfjárræktinni, þar
með lífrænni og vistvænni viður-
kenningu, þar sem gerðar era kröfur
um góða meðferð beitilanda, sbr.
reglugerð um lífræna landbúnaðar-
framleiðslu nr. 219/1995 með
breytingum nr. 90/1998 og reglu-
gerð um vistvæna landbúnaðar-
framleiðslu nr. 504/1998. Einnig er
áformað að taka upp gæðastýringu í
hrossarækt. Rannsóknastofnun
landbúnaðarins vinnur að þróun
nýrra aðferða við mat á beitilandi
þar sem bæði er tekið tilliti til
gróðurs og jarðvegs. Því em nú
ákveðnar vísbendingar um mark-
vissari nýtingu beitilanda, ekki síst
á hálendinu. Fjölgun á fé, ef einhver
verður, mun trúlega byggjast frem-
ur á láglendisbeit en hálendisbeit,
t.d. í tengslum við breytingar á
slátmnartíma þar sem farið er að
slátra í júlí. Líkur era á að hrossum
verði fækkað. Ný reglugerð um
vörslu búfjár nr. 59/2000, svo og
reglugerðir um aðbúnað hrossa nr.
132/1999 og sauðfjár nr. 60/2000
geta einnig stuðlað að skynsamlegri
nýtingu beitilanda. Ef mikið verður
gengið á gróin heiðalönd við gerð
miðlunarlóna fyrir vatnsaflsvirkjan-
ir getur slík þróun skipt máli á
ákveðnum stöðum og því þarf einn-
ig að huga að hálendisbeitinni í því
samhengi.
Ef við horfum til framtíðar
hljótum við að leita leiða til að hafa
sem mesta arðsemi af landinu. Leita
leiða til að nýta landið af
hagkvæmni og skynsemi, en jafn-
framt auka við gróðurþekju þess. Þá
spyr maður sig hvort friðun lands-
ins fyrir sauðfjárbeit geti verið lyk-
illinn að aukinni arðsemi. Ut frá
sjónarhomi sauðljárbóndans er erf-
itt að svara þessari spumingu
játandi, nema um sé að ræða
afmörkuð rofsvæði og þá tíma-
bundna friðun meðan verið er að
koma þeim í nýtanlegt horf.
Varðandi friðun alls hálendisins
fyrir sauðfjárbeit þá em fá rök sem
mæla með henni. Miklar líkur em
til þess að friðunin ein og sér fyrir
sauðfé hafi ekki áhrif til að græða
upp landið. Sést það á landi eins og
í landgræðslugirðingu austan
Námaskarðs á Mývatnsöræfum,
sem hefur verið friðuð í áratugi. Þar
er ekki sjáanlegur munur utan og
innan girðingar, a.m.k. ekki á þeim
hluta sem er í sjónmáli frá þjóðveg-
inum. Þá má benda á svæðið milli
Jökulsár á Fjöllum og
Kreppu/Kverkár, sem er í kringum
60 þús. ha, og hefur verið alfriðað
frá náttúmnnar hendi alla tíð. Þar er
aðeins gróðurvin í Hvannalindum,
allt annað land á því svæði er sand-
urinn einn.
Þess má geta að áhugamenn á
Egilsstöðum hafa fylgst með varpi
heiðagæsa í Hvannalindum sem er
eina gróðurvinin í þeirri eyðimörk.
Árið 1974 vom þar 28 hreiður
heiðargæsa, ellefu árum síðar, eða
1985, vom þar 180 hreiður og hefur
sú tala haldist nokkuð síðan. Telja
þessir aðilar að þetta sé sá fjöldi
gæsa sem þessi gróðurvin beri, ekki
séu hagar fyrir fleiri gæsir. Þama
sér náttúran um beitarstjómunina.
Samkvæmt þeim athugunum sem
þessir náttúmunnendur hafa gert þá
virðist heiðargæsin einkum nærast á
komsúmrótum og grávíði á þessum
slóðum.
Úr því minnst er á gæsina, þá
hefur heiðargæsinni farið ört
ijölgandi nú á síðustu ámm og ára-
tugum. Hún kemur í stómm flotum
til landsins í apríl. Fyrst fer hún í
tún, verpir síðan meðfram ám og
lækjum inn til landsins, en geldfugl-
inn fylgir nýgræðingi allt til jökla.
Mjög mikið er af henni á
viðkvæmum svæðum allt frá
Bárðardal og austur um Jökuldal og
víðar, enda leitar hún þangað sem
hún hefur nægan sand. I maí 1991
fór ég ásamt fleirum frá Brú á
Jökuldal vestur í Amardal og þaðan
út í Möðmdal á Efra-Fjalli. Var
farið að halla degi er kom í
Bæjarlöndin vestan við Möðm-
dalsbæinn. Hef ég aldrei séð jafn-
mikinn fjölda heiðargæsa saman
kominn á einum stað og var þar þá
enda gróður að byija að lifna. Hefur
það tilgang að friða Möðmdalsland
fyrir þeim 250 kindum sem ganga á
rúmlega 50 þúsund ha. lands, en
beita í staðinn þúsundum gæsa á
landið?
Það var árið 1895 sem fyrst
vom settar reglur til að hindra sand-
fok og til sandgræðslu. Hluti
skógræktar var aðskilinn sand-
græðslunni 1914. Á öldinni sem
liðin er frá þessari lagasetningu,
hefur ýmislegt áunnist. Stefna hefur
verið mörkuð til skynsamlegrar
uppbyggingar, bæði varðandi land-
græðslu og skógrækt. Varðandi
samspil framleiðslu sauðfjárafurða
og landgræðslu, þá eiga fáir meiri
hagsmuna að gæta, að vel sé að
málum staðið, en einmitt
sauðfjárbændur. Tvö verkefni ætla
ég að minnast á sem ég tel að stuðli
að viðhaldi og endurheimt
landgæða; verkefni sem Land-
græðsla og landnotendur eiga að
sameinast um að vinna eftir, frekar
en fara út í deilu um hálendisfriðun
á vafasömum forsendum. Þessi
verkefni em Bændur græða landið
og Nytjaland. Algjör forsenda þess
að sátt verði til framtíðar um þessi
verkefni er að fullur trúnaður ríki
milli allra þeirra aðila sem að þeim
koma.
í verkefninu Bændur græða
landið em í dag yfir 500 bændur,
um 60% þeirra sauðljárbændur.
Bændur sem sjá aukna arðsemi
fólgna í endurbótum á landinu sem
þeir lifa með og af. Framlag
Landgræðslunnar í verkefnið er
andvirði nærri tveggja tonna af
áburði til hvers bónda og síðan fræ
þar sem þess gerist þörf. Framlag
bændanna er aftur á móti flutningur
á áburðinum og öll vinna bæði
manna og véla við dreifingu. Þama
er augljóslega unnið mjög mikið
landgræðslustarf; starf sem kostað
er að stómm hluta af bændum. Starf
sem skapar þannig jákvæða ímynd
og traust milli aðila sem stefna að
sama marki, tel ég fela í sér mögu-
leika til að efla samstarfið enn frek-
ar. Að mínu mati á endurheimt
landgæða að byggjast á þessum
gmnni. Vil ég taka sérstaklega und-
ir lokaorð í grein Guðrúnar Schmidt
er birtist í janúarblaði Freys árið
2000. Þar segir „bændur em í
mörgum tilfellum best fallnir til að
bæta land fyrir komandi kynslóðir
með uppgræðslu og geta gert það á
hagkvæman hátt af þekkingu og
áhuga. Stundum ber við að litið sé á
bændur sem hluta af vandamálinu
varðandi jarðvegs- og gróður-
eyðingu. Nauðsynlegt er hins vegar
að litið sé á þá sem hluta af lausn á
eyðingarvandanum og öfluga sam-
heija í endurheimt landkosta.
Bændur geta verið lykilaðilar í því
að ná markmiðum um sjálfbæra
þróun og þar sem öll þjóðin ber
ábyrgð á skuld liðinna kynslóða við
landið er ekki aðeins réttlætanlegt,
heldur brýnt að bændur fái aukna
aðstoð frá ríkinu til uppgræðslu-
starfa."
Nytjaland, eða jarðabók íslands,
er samvinnuverkefni Rannsókna-
stofnunar landbúnaðarins,
Landgræðslu ríkisins og Bænda-
samtaka Islands. Era miklar vonir
bundnar við það verkefni en það á
að gefa okkur upplýsingar um allar
bújarðir í landinu og afrétti; flat-
armál hverrar jarðar og afréttar,
hversu stór hluti er gróið land og
hvert ástand gróðursins er. Þannig
fást gögn til að meta beitarþol og
nýtingarmöguleika. Skipulagning
beitamýtingar getur síðan byggst á
þessum gögnum því fyrst þegar
þessar upplýsingar liggja fyrir skap-
ast möguleiki til að segja fyrir um
það hvað hver jörð ber mikla beit
og hvert svæði eða hver afréttur. Þó
verða bændur að velja um það þar
sem beitiland er takmarkað hvort
þeir vilja nýta það fyrir hrossabeit,
sauðfjárbeit eða með öðmm hætti.
Landgræðsla og beitarstjómun þarf
að vinnast í fullu samráði við þá
sem nýta landið; þá sem eiga
jarðimar og búa á þeim. Bændur og
þeirra samtök hafa lýst fullum vilja
til að taka þátt í verkefninu Nytja-
land. Gangi menn þessa leið áfram
af sanngimi og heilindum, allir sem
að þessum verkefnum koma, trúi ég
því að framleiðsla sauðijárafurða,
hreinustu náttúmafurða sem völ er
á, verði áfram í fullri sátt við land
og þjóð.
I viðræðum við ríkið um opin-
beran stuðning við sauðijárrækt til
næstu ára, er ein megin stefn-
umörkunin almenn gæðastýring í
sauðljárrækt sem tekur meðal ann-
ars á þætti landnýtingar, enda telja
bændur sjálfir að beina skuli
stuðningnum á samningstímanum
til þeirra sem hafa næg beitilönd í
jafnvægi eða framför. Opinberar
stofnanir eiga að mínu mati að vera
í ráðgjafar- og skipulagshlutverki
og vinna að markvissum
rannsóknum sem leitt geta til fram-
fara í að bæta ásýnd landsins og
auka arðsemi til handa þeim sem
byggja afkornu sína með einum og
öðmm hætti á landsnytjum. Eg
hafna lítt rökstuddum áformum um
friðun hálendisins fyrir sauðfjárbeit
á meðan heiðargæsir, álftir og
hreindýr nýta meirihluta þeirrar
beitar á hálendinu sem þar er nýtt.
Aðalsteinn Jónsson,
formaður Landstaka
sauðfjárbœnda.