Bændablaðið - 06.07.2004, Blaðsíða 12

12 Þriðjudagur 6. júlí 2004
Hvað er riðuveiki?
Riðuveiki er arfbundinn smitsjúkdómur í
sauðfé og geitum, langvinnur og ólæknandi,
sem veldur svampkenndum
hrörnunarskemmdum í heila og mænu.
Flestar kindur sem veikjast eru 1½ - 5 ára. Þó
eru dæmi um riðu hér á landi í 7 mánaða
gömlu lambi og 14 vetra á. Smitefnið er
hvorki baktería né veira heldur aflagað eða
sjúklegt prótín, - PRÍON eða PrP -. Heilbrigt
príon myndast í flestum vefjum dýra og er
bundið við yfirborð frumna í líkamanum.
Hið sjúklega prótín, riðusmitefnið, sem borist
hefur inn í kind , oftast um munn (sjá hér
síðar), aflagar heilbrigt prótín, sem það mætir
í líkamanum, eftir sinni sjúklegu gerð. Þannig
fjölgar smitefninu með vaxandi hraða, fyrst í
eitlavef svo í heila og mænu og skemmdirnar
þar framkalla einkennin. Veikin leiðir kindina
til dauða á fáum vikum, stundum á skemmri
tíma. Riðubreytingar sjást stundum í kindum
sem finnast dauðar. Oftast er þó kindin veik í
mánuði áður en hún deyr, sjaldan þó lengur
en eitt ár. Kindur geta gengið með riðu langa
ævi án þess að hún komi fram. Arfgengur
breytileiki ræður lengd meðgöngu veikinnar
og hvort eða hve greiðlega kindur veikjast.
Veikin virðist geta legið niðri á sama bæ í 1-3
kynslóðir kinda, kannski lengur, hvort sem
nýr fjárstofn er kominn eða ekki, geymst í
umhverfinu og/eða í mótstöðumiklum
kindum. Byrjunareinkenni geta horfið eða
dofnað um skeið við minna álag, t.d. ef kindur
eru teknar úr hjörð. Sjúkdómar af sama toga
og riða finnast í öðrum dýrum og fólki. Dæmi
um það er hinn sjaldgæfi Creutzfeldt-Jakob
sjúkdómur í fólki (CJD), sem finnst um allan
heim, einnig hérlendis, og kúariða, sem hefur
sýkt meira en 180.000 nautgripi á
Bretlandseyjum. Hún mun geta borist í fólk
með neyslu sýktra afurða og valdið nýju
afbrigði afCreutzfeldt-Jakob í ungu fólki
(nvCJD). Kúariða hefur aldrei fundist hér á
landi. Í nokkrum hreindýrum sem voru í
nábýli við riðufé á Austurlandi fyrir nokkru
sáust riðueinkenni. Þau voru mjög glögg í
einu þeirra. Sjúkdómur í sama flokki (CWD)
finnst í hjartardýrum í N-Ameríku. Það ætti
því varla að koma á óvart þótt hreindýr tækju
riðuveiki. Riðuveiki hefur aldrei fundist í
geitum hér á landi en þekkist erlendis.
Sauðfjárriða sýkir ekki fólk. Smitefnið er
lífseigt, þolir langa suðu og flestar sótthreinsi-
og dauðhreinsiaðferðir. Helst er það klór sem
vinnur á smitefninu. Engin varnarlyf eru til
við riðu og ekki ennþá nothæfar aðferðir til að
leita að smitberum. Sjúkdómurinn getur legið
lengi í landi. Ekki er víst hvernig það gerist.
Hann getur komið upp aftur á sama stað eftir
langan tíma þrátt fyrir sótthreinsun og
fjárskipti. Riðan er því einn erfiðasti
sjúkdómur sem við er að fást.
Einkenni
Þegar fjárhópur er skoðaður með tilliti til
riðu skal minnast þess að: *Einkenni sjást
varla á yngri kindum en veturgömlum en
koma oft fyrst fram í fullorðnu fé þar sem
veikin er að byrja. *Fyrstu einkenni eru
breytileg frá degi til dags, meira áberandi
suma daga en aðra. Langt getur verið í að
einkenni verði stöðug. Því getur þurft að
skoða kind á þessu stigi oftar en einu sinni til
að vera viss. Einnig skortir á að öll einkenni
riðuveiki komi fram í einni og sömu kindinni.
Fyrstu einkennin eru mjög breytileg milli
staða, einnig milli kinda í sömu hjörð. Allt
þetta villir fyrir og tefur rétta greiningu
veikinnar. Oftast sjást atferlisbreytingar fyrst.
Stygg og hnarreist kind verður sljó og hengir
jafnvel haus, spök kind verður stygg eða
óttaslegin og óróleg og skimar eftir þeim sem
fara um húsin. Þetta sjá þeir fyrst sem eru
fjárglöggir og þekkja kindur sínar sem
einstaklinga. Snemma sést óeirð og óþol. Best
er að virða kindurnar fyrir sér þaðan sem lítið
ber á manni um leið og þær ganga að heyinu.
Kindur sem veikin er að byrja í þola illa að
þrengt sé að þeim, kippa sér frá, standa um
stund úti á gólfi en taka svo aftur til við átið.
Riða kemur oft fyrst fram við álag svo sem
við flutning og rekstur. Rúningsmenn geta
verið lykilmenn við að finna fyrstu tilfelli af
riðu. Fái þeir slíkan grun er þeim skylt að
tilkynna dýralækni það strax og skilja
hlífðarföt og tæki eftir á bænum, þrífa og
sótthreinsa í samráði við héraðsdýralækni.
Algengur er fiðringur í húð og húðkippir
og/eða þrálátur kláði um allan skrokk, einkum
þó á höfði eða tortu, fælni, deyfð, stjórnleysi
vöðva, slettingur í gangi, hægfara vanþrif,
titringur, tannagnístur. Eitt þessara einkenna
getur verið áberandi frá upphafi en
einkennum fjölgar þegar sjúkdómurinn
ágerist. Þá er t.d. talað um kláðariðu,
hræðsluriðu eða lömunarriðu eftir því
einkenni sem er mest áberandi. Fyrir kemur
að riðukindur sjái illa, þær gangi á og beri
framfætur hátt. Augun eru oft útstæð og
rennsli aukið frá augum, nösum og munni
(slefa). Kindur með fyrstu einkenni riðu
sperra dindilinn upp í loft þegar tekið er á
þeim. Kindurnar geta dottið niður ef gerð eru
snögg hljóð og snarast um koll ef tekið er í
horn. Þegar haldið er í horn og kindin látin
streitast á móti finnst oft titringur á höfði,
stundum sést skjálfti. Þegar fengist er við
riðukind bregst hún óeðlilega við, berst um og
fær stundum hálfgert æði eða krampaflog.
Riðukindur hafa oftast góða lyst, jafnvel er til
að þær eti og drekki með meiri áfergju en
áður var. Samt leggja þær af. Veikin hefur
áhrif á meltingarveginn. Það getur hjálpað við
greiningu að spörð úr riðukindum eru, þó ekki
alltaf, sérstök að útliti: dökk, smá, jöfn að
stærð og perulaga með holu í annan enda en
totu úr hinum. Oftast svara riðukindur nuddi
eða klóri í malir og bak eða haus með
velþóknun, líka þær sem ekki sýna
kláðamerki að fyrrabragði. Þær halla sér á
móti þeim sem klórar og kjamsa eða sleikja út
um. Þegar kláði fylgir riðu sjást blæðandi sár
eða hrúður á húð, hárlausir blettir á síðu,
andliti eða tortu, núin horn þ.e. merki eftir
nudd, krafs með horni eða fæti eða nag innan
á fótum upp að hné að framan og upp að
hækli að aftan. Þegar kláði er ekki eitt af
einkennum riðunnar, sem kemur fyrir, er lítið
að sjá við krufningu. Aukinn vökvi er þó
oftast í heilabúi og höfuðkúpan ekki hörð eins
og í heilbrigðum kindum. Við smásjárskoðun
finnast svampkenndar hrörnunarskemmdir í
heila og mænu. Margar taugafrumur eru með
vökvabólum, einkum í heilastofni.
Vefjabreytingar finnast varla í öðrum
líffærum þótt smitefnið safnist víðar fyrir.
Bólgubreytingar, merki um varnarviðbrögð
og mótefnamyndun er ekki í heilanum en
mikil aukning er á stjörnufrumum (astrocyt).
Líkaminn greinir ekki smitefnið sem
framandi.
Smitleiðir riðuveiki
Smitefnið tekur ekki þátt í efnaskiptum
líkamans en hleðst upp í eitlavef. Seinna
safnast það fyrir í heila og mænu.
Riðueinkenni koma í ljós þegar skemmdir
vaxa. Riða í sauðfé smitast fyrst og fremst
með því að skepnurnar éta, drekka eða sleikja
smitefni með óhreinindum. Algengasta
smitleiðin er um munn frá kind til kindar.
Smithættan er mest við húsvist á sauðburði af
hildum, sem kindur eta hver úr annarri, og
fósturvatni, munnvatni eða slefu sem lendir í
drykkjarílátum og fóðri í sameiginlegri jötu,
af vessa frá augum og af öllu saurmenguðu.
Lömb smitast af mæðrum sínum sem eru
smitberar eða veikar. Smitun getur orðið um
sár á húð t.d. við rúning. Riðuveiki hefur
komið fram í kind eftir burðarhjálp manns
með óþvegnar hendur, komnum frá því að
hjálpa riðukind að bera. Smitið kann þá að
hafa verið borið í skepnu um fæðingarveg.
Smit er einnig talið geta borist á milli kinda
með rúningsklippum, sprautunálum og fleiru.
Unnt er að sýkja kindur í tilraunum á marga
fleiri vegu. Blóðsýni úr riðukind var dælt í
æðar heilbrigðra kinda á Keldum og fengu
nokkrar þeirra riðu. Smitleiðir riðuveiki frá
einum stað til
annars og milli
landshluta eru
margar en fæstar
sannaðar
vísindalega þótt
reynslan gefi
eindregnar
vísbendingar.
Greiningar-
aðferðirnar eru
ekki nógu
fullkomnar ennþá.
Smitefnið finnst
við slímhúð
meltingarvegs sem
skiptir í sífellu um
efstu frumulögin
og framleiðir slím
er klínist í saurinn.
Það finnst í
kokeitlum sem
hafa opið samband við munnholið og í
augum. Auk þess er smit í fósturhimnum og í
milti og fleiri líffærum. Líklegt er því að
smithætta geti fylgt öllu sem mengast saur og
öðrum lífrænum efnum frá sauðfé, þar með
taldar óhreinar hendur manna og óhrein
hlífðarföt, einkum skófatnaður. Hér verður
lesandinn sjálfur að hugsa. Margt er það sem
gæti smitmengast af saur eða sauðataði,
fósturvatni og hildum, líffærum sjálfdauðra
kinda eða sláturúrgangi svo sem
flutningabílar, vagnar, áhöld og efni hvers
konar og landbúnaðartæki. Hestar veikjast
ekki af riðu en gætu borið með sér smitefni af
sýktum svæðum t.d. undir hófum. Hestamenn
taka með sér hey á ferðum og skilja eftir á
svæðum sem fé hefur aðgang að og skilja
jafnvel eftir opin hlið á varnarlínum án þess
að hugsa um smitefni sem þeir gætu verið að
dreifa. Hestaflutningskerrur eru notaðar á
víxl til að flytja hesta, sauðfé og hey og
sjaldan sótthreinsaðar. Hestamenn! - Hjálpið
okkur að berjast gegn riðuveiki, leitið
upplýsinga í sambandi við ferðir um landið
og flutninga meðan riðuveiki er í landinu.
Smithætta er mun minni úti, helst þó í
þröngum beitarhólfum, en sjaldgæft virðist að
smit hafi borist milli kinda á afrétti. Ekki er
víst hvernig og hvar smitefnið lifir á
fjárleysistíma, hvað veldur því að riðuveiki
kemur upp aftur og aftur, jafnvel eftir mörg
ár. Margsinnis hefur riðuveiki komið upp eftir
kaup á heyi af sýktu svæði. Sú tilgáta var sett
fram á Íslandi að staðbundnir heymaurar
geymdu í sér smitefni og gætu sýkt nýjan
fjárstofn eftir langan tíma. Í þurru heyi geta
verið hundruð þúsunda, jafnvel 1-3 milljónir
maura í hverju kílói, en mun minna í
rúlluheyi. Kenningin fékk byr í seglin þegar
vísindamenn í New York staðfestu riðu í
tilraunamúsum sem sprautaðar höfðu verið
allt að tveimur árum fyrr með lausn af
heymaurum frá riðubæjum á Íslandi. Þessir
bæir höfðu verið fjárlausir mánuðum saman.
Endurteknar tilraunir styrktu þetta. Endanleg
sönnun er ófengin.
Aðgerðir
Þegar riðuveiki finnst á nýjum bæ er
samið við eiganda, öllu fénu fargað strax og
þinglýst fjárleysi á jörðinni. Féð er grafið
djúpt á stað samþykktum af
Umhverfisstofnun. Farga skal hverri kind sem
látin var til annarra bæja frá sýkta bænum,
líka öllum kindum frá öðrum bæjum sem
hýstar hafa verið á riðubænum yfir nótt eða
lengur. Þar sem riða hefur náð að búa um sig
og smitleið er ókunn getur þurft að farga á
snertibæjum, jafnvel öllu fé á heilum
svæðum. Héraðsdýralæknir metur hvað hægt
er að hreinsa, hvað verður að fjarlægja og
áætlar jarðvegsskipti við hús. Sömu kröfur
um hreinsun og endurnýjun innréttinga eru
gerðar á öllum niðurskurðarbæjum sýktum
sem grunuðum. Að jafnaði þarf að fleygja
einhverju og skipta um jarðveg en allt er
breytilegt milli bæja. Vegna bóta metur
fagmaður efni og jarðveg sem fjarlægja þarf .
Hús, tæki og tól eru háþrýstiþvegin og
sótthreinsað með klór og joði eða sviðið með
loga. Hreinsun skal taka út áður en yfirborði
er lokað, timbri með fúavarnarefni, steini og
járni með sterkri málningu. Notað er
mauraeitur tvisvar sinnum vegna
heymauranna. Jarðvegsskipti fara fram, síðan
er sand- eða malborið(malbikað). Ef arfi vex
umhverfis húsin hefur ekki verið nógu vel
hreinsað. Ef snemma er lokið hreinsun flýtir
það bótagreiðslum. Smitefni getur lifað lengi í
mold, síður í sandi. Eytt er heyjum frá
riðutíma áður en nýr fjárstofn kemur. Bóndi
kallar eftir staðfestingu héraðsdýralæknis um
að hreinsun sé lokið og sendir hana. Fjárlaust
er haft í 2 ár eða lengur og lömb fengin í
staðinn af ósýktum svæðum að þeim tíma
loknum. Um geitur gegnir sama máli og
sauðfé. Nánari lýsing framkvæmda er afhent
(rauða blaðið). Á heimasíðu yfirdýralæknis
eru upplýsingar og reglur um framkvæmd
fjárskipta (www.yfirdyralaeknir.is). Bannað
var í upphafi skipulegra aðgerða gegn
riðuveiki árið 1978 og æ síðan að nota
sláturúrgang og sjálfdauð dýr frá
riðusvæðum til fóðurgerðar handa búfé.
Ástæðan var sú að grunsemdir höfðu vaknað
þegar minkariða kom upp í Bandaríkjunum
að kjöt- og beinamjöl hefði borið sjúkdóminn
úr sauðfé eða nautgripum í minka. Þessi
stefna, sem síðar hefur þótt sjálfsögð um allan
heim, var harðari en nokkur önnur lönd höfðu
tekið upp þá og 10 árum fyrr á ferð en í
Englandi þar sem kúariðan kom fram 1985-6.
Með þessari hörku, sem þótti í fyrstu
öfgakennd en sátt er um nú, höfum við
kannski afstýrt því að kúariða kæmi upp og
yrði landlæg hér.
25. júní 2004,
Sig.Sigurðarson dýralæknir, Keldum.
Hvernig má bæta árangurinn?
Augljóst virðist af þeim árangri sem hefur náðst að unnt sé að uppræta riðuveiki, ef
enginn bilar og allir fara eftir settum reglum. Þegar aðgerðir hófust var virk riðuveiki í 25
varnarhólfum af 38. Í 12 hólfum hefur riða ekki fundist í 14 ár og er vonandi úr sögunni
þar. Veikin finnst á 1-5 bæjum árlega. Hún var þekkt á 104 bæjum við upphaf aðgerða.
Mínar tillögur eru þessar:
Sauðfjáreign verði gerð leyfisskyld. Allir sem nú hafa sauðfé fái sjálfkrafa leyfi. Þeir
sem ekki hlíta reglum og sjá ekki að sér þrátt fyrir ábendingar tapi leyfi til
sauðfjárfjárhalds (en eigi þó rétt á áfrýjun sem ekki má þó leiða til dráttar á úrbótum).
Fjáreigendur séu viðbúnir því að greina frá með fyrirvara hve mörgu eigi að slátra og í
hvaða sláturhúsi og hve mörgu heima svo að svigrúm gefist til sýnatöku.
Einstaklingsmerkja skal og skrá allt fé. Skylt verði eigendum(umráðamönnum)að tilkynna
um:
- allt fé sem er lógað eldra en 1½ árs bæði heimaslátruðu og í sláturhúsi,
- allt fé sem veikist með einkenni frá miðtaugakerfi(riðugrun) á hvaða
aldri sem er,
- allt fé sem drepst og vitað er um,
- allt fé sem vantar af fjalli(sumarhögum), úr heimalöndum,
- allt fé frá öðrum sem hýst er yfir nótt eða lengur frá öðrum stöðum og
- öll viðskipti með fé, verslun, gjafir, lán, fóðrun.
Veikin er lengi að búa um sig áður en hún uppgötvast á nýjum stað. Ljóst
virðist að riða kraumar undir hér og hvar ennþá og er jafnvel á stöku
stað án þess að menn átti sig á því. Miklu varðar að finna hana sem fyrst.
Virðing fyrir reglum hefur minnkað. Margt er brallað sem ekki ætti að
gera. Eftirlit með fólki er viðkvæmt mál og erfitt í framkvæmd fyrir
embættismenn. Hér er um að ræða mál sem alla ætti að varða. Þess vegna
þurfa sveitarstjórnir að virkja eftirlit heimamanna, t.d.
landbúnaðarnefndir, sem aðstoði embættismenn og gefi ráð vegna
staðbundinna aðstæðna. Ný fljótvirk aðferð við greiningu veikinnar er fram
komin og þarf að taka upp. Hún uppgötvar riðu fyrr en eldri aðferðir.
25. júní 2004,
Sig.Sigurðarson dýralæknir, Keldum.
Riðuveiki í sauðfé og geitum
Riðuveik kind með sperrtan dindil reytt og særð á síðu.