Bændablaðið - 06.07.2004, Blaðsíða 31

Þriðjudagur 6. júlí 2004 31
kirkjustaðarins Valþjófsstaðar í
Fljótsdal (hér verður til
einföldunar einungis rætt um lönd
áðurnefndra tveggja jarða þó að
löndum hafi verið skipt út úr landi
þeirra í seinni tíð, t.a.m. í
Hrafnkelsdal og á Brúardölum).
Forvitnilegt er að bera saman
gögn sem varða þessar tvær jarðir
m.t.t. sönnunar á beinum
eignarrétti.
Land Valþjófsstaðar náði
a.m.k. yfir tvö landnám, en það
voru landnám þeirra Brynjólfs
hins gamla og Hrafnkels
Hrafnssonar. Í Landnámu segir að
Brynjólfur hinn gamli hafi numið
Fljótsdal allan fyrir ofan
Hengiforsá fyrir vestan, en fyrir
ofan Gilsá fyrir austan ok
Skriðdal allan ok Völluna út til
Eyvindarár…Um landnám
Hrafkels Hrafnssonar segir í
Landnámu: Síðan nam Hrafnkell
Hrafnkelsdal ok bjó á
Steinröðarstöðum. Ekki er alveg
ljóst hvenær Valþjófsstaður
eignaðist Hrafnkelsdal en eins og
sýnt er á kortinu hér að neðan,
sem tekið er úr ritinu
Byggðaleifar í Hrafnkelsdal og á
Brúardölum eftir Sveinbjörn
Rafnsson, var allt skástrikaða
svæðið eign kirkjunnar á
Valþjófsstað, skv. máldögum frá
14., 15. og 16. öld. Hvernig
kirkjunni áskotnaðist eignarráð
yfir Vestur-Öræfum skal ósagt
látið en óljós frásögn Landnámu
getur ekki suðurmarka landnáms
Brynjólfs hins gamla þótt líklegt
megi telja að jökullinn hafi ráðið
landamerkjum landnámsins að
sunnan, eins og eðlilegt verður að
teljast miðað við legu landsins og
skráningar í máldaga staðfesta.
Land Brúar er sennilega í
landnámi Hákonar, sem skv.
frásögn Landnámu nam Jökuldal
allan fyrir vestan Jökulsá ok fyrir
ofan Teigará ok bjó á
Hákonarstöðum. Ekkert er hægt
að ráða af þessari lýsingu
Landnámu um mörk landnámsins
til suðurs og vesturs. Sennilegt er
þó að jökullinn hafi ráðið að
sunnanverðu, enda ber hann nú
nafnið Brúarjökull og dregur nafn
sitt af bænum. Nafnið er þó ungt
og kemur ekki fyrir í skriflegum
heimildum svo höfundi sé
kunnugt um fyrr en 1794 í
skrifum Sveins Pálssonar.
Skriflegar heimildir um land
Brúar eru afar fáskrúðugar fyrr en
á síðari hluta 19. aldar eins og
áður var getið. Brúar er fyrst getið
í ritheimildum í máldaga
kirkjunnar á Möðrudal frá árinu
1493 en Brúarmenn áttu þangað
kirkju að sækja. Brúar er næst
getið í fornum skjölum árið 1544
en þá var kveðinn upp dómur
vegna deilu kirkjunnar og Bjarna
Erlendssonar um eignarhald á
jörðinni. Í dóminum segir:
Lýsti Bjarni bóndi þessa jörð
sína eign hver eð honum var
goldin í mála konu sinnar
Guðríðar Þorsteinsdóttur af
hennar föður og haldið lengi
áklögunarlaust. En biskup
Ögmundur hafði látið dóm á
ganga og að sér tekið jörðina
eftir því hann hljóðar og þeim
bréfum sem hann hafði af síra
Sigmundi Guðmundssyni og þar
komu fram fyrir oss et cetera. Því
í nafni drottins amen að svo
prófuðu og fyrir oss komnu
dæmdum vér með fullu dóms
atkvæði herra Gizur [biskup]
skyldugan Dómkirkjunnar vegna
að leggja fram innsiglað kaupbréf
það að síra Sigmundur hefði hana
selt biskup Ögmundi að lögum.
Sömuleiðis dóm innsiglaðan og
láta hvort tveggja komið austur í
Vallanes að krossmessu í vor að
forfallalausu. En komi ekki þessi
áðurgreind skilríki í nefndan tíma
þá dæmdum vér áðurskrifaða jörð
Brú óbrigðanlega eign Bjarna
bónda Erlendssonar og hans
kvinnu...
Ekki virðast klerkar hafa náð
að færa sönnur á eignatilkall sitt,
enda komst jörðin Brú aldrei í
eigu kirkjunnar.
Þegar myndin hér að framan
er skoðuð og gert ráð fyrir því að
skástrikaða svæðið sé allt
undirorpið beinum eignarrétti,
enda ríkulegar heimildir um það í
máldögum, má það furðu sæta ef
bornar eru brigður á beinan
eignarrétt Brúarbænda að landinu
hinum megin árinnar þótt
heimildir skorti frá fyrri tíð. Hafa
verður í huga að nýting lands var
nákvæmlega sú sama hvort sem
leikmenn eða lærðir voru
eigendur jarða. Hafa
forsvarsmenn kirkjunnar á
Valþjófsstað nýtt hið skástrikaða
svæði á kortinu og talið til eignar
yfir hvort sem landið var
upphaflega innan landnáms
Brynjólfs hins gamla eða annars
landnámsmanns, komst á forræði
kirkjunnar fyrir kaup, erfðir eða
gjöf, þó auðvitað liggi
eignarheimildir ekki fyrir frekar
en fyrri daginn. Sama á við hinum
megin árinnar í landi Brúar,
fráleitt er að halda því fram að
beinn eignarréttur Brúarbænda nái
skemmra en að jöklinum í suðri,
enda hafa Brúarbændur nýtt þar
landið um ómunatíð.
7.0 Lokaorð
Það er álit þess sem þetta ritar
að niðurstaða héraðsdóms
Suðurlands í fyrrgreindum
dómum sé eðlileg og sanngjörn
miðað við þær heimildir sem fyrir
lágu og færðar voru fyrir dóminn.
Héraðsdómur Suðurlands hefur
þannig rétt hlut landeigenda í
þjóðlendumálum þannig að
íslenska ríkið verður að afsanna
að ákveðið landsvæði hafi verið
numið á landnámsöld í það
minnsta ef texti Landnámu er
óskýr þar um, íslenska ríkið
verður og samkvæmt dóminum að
afsanna áframhaldandi tilvist
beinna eignarréttinda ef slíkum
rétti er haldið fram. Auk þess
réttir dómurinn hlut máldaga
kirkjustofnana, sem mjög hafa
fallið í skuggann af Landnámu í
meðförum réttarins algerlega að
ósekju.
Hvað varðar þau landsvæði
sem engar eða fáar heimildir eru
um, t.a.m. Brúarland, má ætla að
sama gildi, þ.e. að
sönnunarbyrðin hvíli á íslenska
ríkinu í málum sem rísa á
grundvelli þjóðlendulaga.
Athyglisvert er að bera saman
dóma héraðsdóms Suðurlands og
dóminn forna frá 1544 með
hliðsjón af því hvor aðilanna bar
sönnunarbyrðina. Í öllum
tilfellum eru bornar brigður á
eignarráð yfir tilteknum
landsvæðum, en sönnunarbyrðin
lögð á þann aðila sem brigðar, ef
svo má að orði komast.
Höfundur er lögmaður hjá
Regula-lögmannsstofu á
Egilsstöðum.
Á bænum Stóragerði í Skaga-
firði var á dögunum formlega
opnað samgönguminjasafn. Við
það tækifæri var einnig hluti af
600 fermetra húsnæði safnsins
tekinn í notkun. Safnið er í
einkaeign. Aðaleigendur þess
eru hjónin Gunnar Þórðarson
og Sólveig Jónasdóttir en einnig
eiga foreldrar Gunnars, þau
Þórður Eyjólfsson og Þórey Jó-
hannsdóttir, nokkuð af þeim
farartækjum sem á safninu eru.
Á safninu eru bæði dráttarvélar
og bílar af ýmsum stærðum m.a.
vörubifreiðar. Tækin eiga það
sameiginlegt að vera öll komin
vel til ára sinna en þeir feðgar
hafa haft upp á þeim víða um
land í æði misjöfnu ástandi en
með mikilli vinnu tekist að gera
þau sem ný væru hvað útlit
snertir.
Gunnar sagði í samtali við
fréttamann að þetta hefði í raun-
inni byrjað þegar hann var að læra
bifvélavirkjun á Sleitustöðum fyrir
liðlega 30 árum. Þá hefði hann
farið að halda ýmsum gömlum
tækjum til haga og síðar farið að
gera þau upp. Svo hefði þetta
undið smátt og smátt upp á sig.
Gunnar og fjölskylda hafa búið á
Sauðárkróki um árabil en eru
mestan hluta sumarsins í Stóra-
gerði. Þau byggðu hluta af hús-
næði safnsins árið 1998 en lengdu
svo húsið um 20 metra á síðasta ári
og þá var einnig byggt við það
aðstöðuhús með snyrtingu o.fl.
með móttöku á ferðamönnum í
huga. Elstu tækin á safninu eru
bifreið árgerð 1930 og af traktor-
unum er elstur International MC
Cormic árgerð 1947 en þarna er
marga öðlinga að finna. Á öllum
bílum er miði með eigendasögu
hvers og eins . Að sögn Gunnars
komu hátt í fimm hundruð manns
að Stóragerði helgina sem safnið
var opnað og auk þess að skoða
vélar og bíla var öllum gestum við
opnunina boðið að þiggja veit-
ingar. Safnið mun svo verða opið
í sumar frá 14-18 flesta daga,
síminn er 845 7400.
Það var sveitarstjórinn, Ársæll
Guðmundsson, sem formlega
opnaði safnið . Í ræðu við það til-
efni bað hann fólk að hugleiða alla
þá natni og vinnu sem þarna hefði
verið innt af hendi við að bjarga
menningarverðmætum frá eyði-
leggingu./ÖÞ.
Slík er heyskapartæknin orðin
að bændur ljúka heyskap á
innan við viku ef tíðin er góð.
Þannig var það hjá Sveini
Ingvarssyni, bónda í Reykjahlíð
á Skeiðum. Hann var að safna
saman heyrúllum og flytja heim
þegar okkur bar að garði. Þetta
var þriðjudaginn 22. júní. Hann
sagðist hafa byrjað að slá 17. júní
og lauk við heyskap mánudaginn
21. júní. Sveinn er með á milli 40
og 50 kýr í fjósi og 212 þúsund
lítra framleiðslurétt af mjólk.
Sveinn sagðist sjaldan hafa
byrjað að slá svona snemma og
heyskapurinn aldrei tekið svona
skamman tíma. Hann segist hafa
lokið heyskap fyrir mánaðamótin
júní/júlí í fyrra en þá byrjaði
hann síðar en í ár. Tíðin hefur
verið með eindæmum góð
undanfarið, þurrkur upp á
hvern dag og hann sagðist því
hafa tekið áhættu með að slá öll
túnin í einu. Það skiptir líka máli
í þessu sambandi að Sveinn er
ekki með neina túnspildu sem er
styttri en 600 metrar og svona
stórar spildur eru mjög
hagkvæmar í vinnslu.
Hann segist líka vera með
mjög góð heyskapartæki og þau
gera það mögulegt að slá, rúlla
upp og plasta á svona skömmum
tíma.
,,Aftur á móti er ekki góð
nýting á þessum tækjum því ég
nota þau aðeins 3 til 4 daga á ári
en um það þýðir ekki að tala því
án þeirra er ekki hægt að vera,"
sagði Sveinn.
Hann segist muna þá tíð
þegar dráttarvélar voru að
koma á hvern bæ og segir
tækniþróunina síðan þá
varðandi heyskap vera ,,ævin-
týralega byltingu" og þá ekki
síst rúllutæknina. Hún gerir
mönnum kleift að vinna svona
hratt, með gamla laginu hefði
það aldrei tekist. Rúllutæknin
gefur kost á því að hirða heyið
við mismunandi þurrkstig og
segist Sveinn gjarnan vilja hafa
mismunandi þurrkstig á sínu
heyi.
En hvernig sem á málið er
litið á heyskapur nú á dögum
lítið skylt við heyskap eins og
hann var fyrir svo sem 20 til 30
árum, þökk sé tækni-
byltingunni.
Sveinn Ingvarsson, bóndi í Reykjahlíð
í Skeiða- og Gnúpverjahreppi
Lauk heyskapnum á fimm dögum
Sveinn Ingvarsson og sonur hans Ingvar Hersir.
Eigendur safnsins í Stóragerði: Sólveig, Gunnar, Þórður og Þórey. Milli
þeirra er dráttarvél af gerðinni Farmall A en aftar sér í International árgerð
1947. Á forsíðu blaðsins má sjá Þórð við gamlan Villysjeppa sem búið er
að gera upp. Bændablaðið/Örn
Nýtt og glæsilegt
samgönguminjasafn