blaðið - 27.01.2006, Qupperneq 12

12 I TÓNLIST
FÖSTUDAGUR 27. JANÚAR 2006 blaöiö
Dýpt léttleikans
Wolfgang Amadeus Mozart á 250 ára afmœli í dag. Hann er óumdeilanlega eitt helsta tónskáld heims ogsjálfsagt
sá, sem mestri snillgáfu vargœddur. Andrés Magnússon tók afþessu tilefni tónskáldið til kostanna og veltirfyrir
sér erindi tónlistar hans.
I dag eru 250 ár liðin frá því að snill-
ingurinn Wolfgang Amadeus Moz-
art fæddist. Enn þann dag í dag eru
menn nánast agndofa yfir snilldinni
og að því leyti er Mozart í algerum
sérflokki meðal tónsmiða heimsins.
Hann er máske ekki vinsælasta tón-
skáld heims (gleymum eitt augna-
blik helstu dægurlagahöfundum
vorra tíma, sem eiga tæknifram-
förum og markaðsstarfi mikið að
þakka), þar hafa þeir Bach og Beet-
hoven sjálfsagt vinninginn. En hin
fullkomlega fyrirhafnarlausa og létt-
leikandi snilld, sem birtist á hverri
síðu í tónbókmenntasafni Mozarts,
hefur uppskorið verðskuldaða að-
dáun, sem ekkert annað tónskáld
keppir við. Sumir hafa enda sagt að
ástæðulaust sé að takmarka sig við
tónlistina þegar Mozart sé sungið
lof, hann hafi verið eitt af undrum
veraldar og með glæstustu merkis-
berum mannsandans.
Það segir kannski sína sögu að
jafnvel á þessum tímum eftiráhyggj-
unnar (póst-módernismans), þar
sem nær engin gildi hafa fengið að
standa óáreitt, hefur enginn gert
atlögu að Mozart eða verkum hans.
Að því leyti virðist hann ósnertan-
legur. Undir þetta taka tónskáld og
tónlistarmenn. Einn af fremri ein-
leikurum íslands orðaði það svo við
mig fyrir nokkrum árum að tónlist
Mozarts hefði opnað fyrir sér mögu-
leikann á tilvist Guðs, náðargáfan
væri naumast mennsk.
Og verkin hans lifa, bæði í flutn-
ingi og sem hluti af okkur. Hringi-
tónar eftir Mozart eru vinsælir á
GSM-símum, margir söngla ABCD
sér til glöggvunar á stafrófinu fram
eftir aldri, hann Tumi fer enn á
fætur og svo mætti lengi telja. Það
má meira að segja halda því fram að
smekkvísi Islendinga á Mozart taki
öðrum þjóðum fram, því við hik-
uðum ekki við að fá lánaðan söng
úr Töfraflautunni og gera að einum
fallegasta jólasálmi okkar: í dag er
glatt í döprum hjörtum. Kannski
það sé kjarninn í snilld Mozarts, tón-
list hans er einstaklega vel til þess
fallin að gleðja döpur hjörtu.
Undrabarnið
En auðvitað dáumst við líka að
manninum eða undrabarninu öllu
heldur, því Mozart var orðabókar-
skilgreining á því fyrirbæri. Aðeins
þriggja ára var hann farinn að end-
urtaka fingraæfingar á píanó eftir
eyranu, ári síðar samdi hann minú-
etta og sex ára gamall var hann far-
inn að ferðast milli hirða Evrópu
sem undrabarn á fiðlu og píanó. Níu
ára gamall samdi hann fyrstu sin-
fóníuna, en hina síðustu aðeins 23
árum síðar, rétt fyrir fullkomlega
ótímabæran dauða sinn. Mozart lést
ekki aðeins í blóma lífsins, heldur
vekur það furðu hvað hann skildi
mikið eftir sig, ekki aðeins hvað
magn varðar, heldur líka þegar litið
er til umfangsins og þess þroska,
sem verk hans bera með sér. Flest
af höfuðtónskáldum heims hefðu
verið fullsæmd af slíku ævistarfi
um áttrætt.
Menn deila enn um manninn
að baki nafninu. Enn eru að koma
út nýjar ævisögur, sem sýna nýjar
hliðar á honum eða afsanna gamlar
kenningar og þjóðsögur. Gleggsta
myndin, sem flestir hafa af Mozart,
er sjálfsagt sótt í kvikmyndina Ama-
deus. Að hann hafi verið snillingur,
en hálfgert fífl Hka. Að hann hafi
getað samið létta og áheyrilega tón-
list, en tæpast mjög veigamikla. En
Amadeus var ekki nema lauslega
byggð á ævi meistarans, aðalplottið
um óvináttu Salieris var úr lausu
lofti gripið og þó Mozart hafi vissu-
lega ekki alltaf farið skynsamlega að
ráði sínu var hann enginn kjáni. Sam-
tímafólk lýsti honum sem afar venju-
legum manni, vel gefnum, gaman-
sömum en ekki sérlega menntuðum
ef tónlistin er undanskilin.
Bölvað popp?
En sú gagnrýni er þrálát að einmitt
vegna kætinnar og fyrirhafnarleysis-
ins, sem einkenna svo mörg þeirra,
séu þau fullléttvæg. Nánast bölvað
popp. Þar gæti ekki nægilegrar al-
vöru og skorti þá dýpt, sem önnur
tónskáld hafi náð tökum á. Um leið
vísa menn gjarnan til þess að Moz-
art hafi ekki samofið stormasamt
Hf sitt tónlistinni á sama hátt og Be-
ethoven og Schubert, svo tveir séu
nefndir, en þá má nánast sálgreina
svona eftir á með því að hlusta á
verk þeirra. Ástæðan er kannski
sú, að menn finna fá ef nokkur
verk eftir Mozart, sem hann samdi
vegna þess að hann fann sig knú-
inn af einhverri innri þörf til þess
að yrkja. Kveikjan var nánast alltaf
ytri þörf: einhver pantaði verk, það
vantaði óperu í leikhúsið eða Moz-
art var óvenjublankur.
En þegar betur er skoðað má
samt finna verk, sem hann málar
myrkari litum en önnur. Og það er
ekkert erfitt að finna þau, jafnvel
fyrir leikmann. Það er í raun ekki
flóknara en að leita uppi þau verk,
sem Mozart skrifaði í moll. Þau eru
tiltölulega fá: tvær píanósónötur af
sautján, tveir píanókonsertar af 27
og tvær sinfóníur af 41. Nú skal því
ekki haldið fram að þessi verk séu
betri en hin, sem eru í dúr, en í þeim
má finna magnaðri tilfinningar en
gengur og gerist hjá Mozart. Og hið
merkilega er að moll-verkin gætu
nánast verið eftir annað tónskáld.
Hinu má ekki heldur gleyma, en
Sjávarfamj
2<r. 1$00.-
Tlokkfislair í hndcijiuu á fösludötjuiii
Sumir hafa enda sagt að ástæðulaust sé að tak-
marka sig við tónlistina þegar Mozart sé sungið
lof, hann hafi verið eittafundrum veraldarog
með glæstustu merkisberum mannsandans.
það er hversu ungur Mozart var. Yf-
irleitt gera menn ekki ýtrustu kröfur
til ungra listamanna um að þeir séu
alvörugefnir og þegar menn ganga
fram á alvöruþrungna, unga lista-
menn er yfirleitt frekar ástæða til
þess að kvarta undan óbærilegum
leiðindum. Æska Mozarts er þannig
kannski ein helsta ástæðan fyrir
fjörinu og leiknum í flestum verka
hans, jafnvel þannig að stappar
nærri sprelli. En þegar Mozart tekst
á við mollinn tapar hann sér ekki í
sjálfhverfri tilfinningavellu, eins og
oft hendir unga listamenn, heldur
er hann þvert á móti agaður í þeim
efnum.
Harmurog gleði
Svo má aftur spyrja hvort menn
eigi eitthvað með að krefjast þess af
Mozart að hann ætti að vera alvöru-
gefinn og „djúpur“. Eða hvort rétt sé
að leggja það að jöfnu. Sú greining
er nefnilega arfleifð frá rómantíker-
unum, en hver segir að gamansemi
og kómedía geti ekki verið djúp?
Því má ekki gleyma að velflest tón-
list Mozarts er sprottin úr leikhúsi,
nánar tiltekið úr „opera buffa“,
hinum ítölsku gamanóperum 18.
aldar, sem Mozart og flestir samtíðar-
menn hans höfðu mikið dálæti á. En
í kómedíu má líka finna djúpstæðar
tilfinningar og við þekkjum það lík-
ast til öll að það er oft bærilegra að
koma slíkum tilfinningum á fram-
færi í háði, hálfkæringi eða gaman-
semi en með tilfinningaþrungnum
ræðum. Að ekki sé minnst á árang-
urinn. Hvað vitum við nema að
Mozart og samtíðarmenn hans hafi
einfaldlega haft annan skilning á
tónmálinu en við?
En auðvitað er lífið ekki svarthvítt
og hjá okkur flestum skiptast kó-
medíurnar og tragedíurnar blessun-
arlega á og blandast yfirleitt talsvert
saman. Kannski má segja að Moz-
art hafi einmitt verið öðrum lista-
mönnum fremri að því leyti til að
skilin milli gleði og sorgar eru ekki
alltaf fyllilega augljós. Við vitum að
Mozart var dauðans alvara í Töfra-
flautunni en þar vantar ekki kátín-
una heldur. Brúðkaup Fígarós er
gamanópera, en aðeins hársbreidd
frá því að vera harmleikur. Don
Giovanni gefur sig út fyrir að vera
prédikun í harmleikslíki og Cosi fan
Tutte á að heita veraldleg kómedía,
en við nánari skoðun kemur í ljós
að óperurnar eru hvorki gaman- né
harmleikir, heldur sitt lítið af hvoru.
I því felst dýpt, sem flestir skynja
en jafnvel hálærðir tónlistarfræð-
ingar eiga erfitt með að festa hönd
á. Það er kannski það sem veldur
aðdáun manna á Mozart, aðdáun
sem bandaríska tónskáldið Aaron
Copland sagði að væri á mörkum
þess að vera undursamleg og þess
að valda óttablandinni lotningu. En
kannski okkur veiti ekki af slíkri
lotningu fyrir undrum heimsins og
mætti mannshugans þessa dagana.
Tískan virðist fremur hneigjast til
veraldarvanrar kaldhæðni annars
vegar og hátíðlegrar skinhelgi hins
vegar. Mozart á varla upp á pall-
borðið hjá slikum pésum.
En tónlist Mozarts er allt í senn,
gamansöm og alvarleg, falleg og
svipmikil, létt og þung. Hún endur-
speglar nefnilega heiminn og mann-
lega tilveru þar sem skiptast á skin
og skúrir og undrin geta orðið til úr
engu. Þess vegna lifir hún, ekki að-
eins sígild heldur sífersk fyrir nýja
áheyrendur sem gamla.
Lífshlaup
Wolfgang Amadeus Mozart fædd-
ist hjónunum Leopold Mozart og
Önnu Maríu Pertl, hinn 27. janúar
1756 í Salzburg í Austurríki. Hann
var skírður Johannes Chryso-
stomus Wolfgangus Theophilus
Mozart, en blessunarlega stytti
faðir hans nafnið síðar og þýddi
Theophilus yfir á latínu í Amadeus.
Wolfgang litli var þó ekki einn
um tónlistargáfuna í fjölskyld-
unni, því eldri systir hans, María
Anna, var einnig frábær píanó-
leikari. Eftir að íjölskyldufaðirinn
uppgötvaði einstæða hæfileika
sonar síns helgaði hann sig því að
kenna honum og koma honum
á framfæri. Hvert sem hann fór
vakti Mozart athygli, ekki aðeins
vegna þess hvað fólki þótti til um
tónlistartækni barnsins, heldur
líka vegna þess að hann hafði ein-
stakt lag á áheyrendum. Hann lék
sónötur af fingrum fram meðan
áheyrendur sungu með, hann tók
gömul lög og setti í eigin búning
og samdi ný á staðnum eftir því
sem andinn og aðstæður buðu.
Þegar Mozart náði fimmtán ára
aldri voru dagar hans sem undra-
barns á enda, en þá réði erkibisk-
upinn af Salzburg hann til sín og
þar jókst frægð hans á ný. Um leið
hafði hann tækifæri til þess að
ferðast og þau nýtti hann, m.a. til
Parísar, Englands og Ítalíu. Greina
má margvísleg áhrif úr þessum
ferðum hans, því hvert sem hann
fór hlýddi hann á hið besta í tón-
list gistilandsins. I Salzburg fann
hann ástina í Aloysíu Weber, en
áður hann gat knýtt þann hnút
þurfti hann að fara í tónleika-
ferðalag. Við heimkomuna komst
hann sér til mikils harms að því
að kjörfurstinn af Salzburg hafði
tekið hana frillutaki, en ekki leið
á löngu þar til hann fann huggun
hjá Konstönzu yngri systur
hennar, sem hann gekk að eiga.
Þau hjónin fluttu til Vínar-
borgar og þar náði Mozart hátindi
sínum sem tónskáld. Þrátt fyrir
að hann væri jafnan afar vel
launaður - mun betur en önnur
tónskáld - lifði hann hærra en
efni stóðu til og átti í sífelldum
fjárkröggum, sem gerði honum
erfitt fyrir að mörgu leyti. Heim-
ilislífið varð svo ekki einfaldara
fyrir vinskap hans við ýmsar
konur aðrar en Konstönzu.
Síðasta árið var Mozart orðinn
heilsuveill og haft var á orði að
hann eltist hraðar en árin sögðu
til um. Kenndu margir um
eilífu flandri og ferðalögum frá
barnæsku. Vangaveltur um að öf-
undarmenn hafi flýtt fýrir dauða
hans eiga sér ekki stoð í sagnfræði-
legum heimildum. Mozart dó frá
einu magnaðasta verki sínu, sálu-
messunni, hinn 5. desember 1791,
aðeins 35 ára að aldri. Þrátt fýrir
að hann hafi verið nánast gjald-
þrota við dauða sinn, fátækur og
svangur, blandaðist engum hugur
um að hann stæði á hátindi ferils
síns og þvert á það, sem margur
heldur, var útför hans fjölmenn
og létu hvorki tónlistarmenn né
aðall sig vanta. En að henni lok-
inni var þessi mesti tónsnillingur
heimsins lagður í ómerkta gröf.