blaðið - 24.06.2006, Blaðsíða 10

10 ISAGA
LAUGARDAGUR 24. JÚNÍ 2006 blaðið
Margt undarlegt á sér stað á Jónsmessu samkvæmt gamalli þjóðtrú. Jurtir öðlast lækningamátt, framandi verur fara á stjá og kýrnar
taka til máls. Jónsmessan er kennd við Jóhannes skírara en rætur hennar má rekja til fornra heiðinna sólstöðuhátíða.
Talandi kýr og kynjaverur
Jónsmessunótt er ein magnað-
asta nótt ársins ásamt jólanótt,
nýársnótt og þrettándanótt. Allar
tengjast þær skammdeginu en Jóns-
messan er sú eina þeirra sem á sér
stað að sumri til. Þær þykja hafa á
sér yfirskilvitlegan blæ og þá trúa
margir að framandi verur fari á
stjá. Á Jónsmessu getur ennfremur
margt dularfullt gerst samkvæmt
gamalli þjóðtrú og er meðal
annars sagt að þá fljóti upp ýmiss
konar náttúrusteinar auk þess sem
vissar jurtir öðlast aukinn mátt.
Þá þykir jafnframt heilsusamlegt að
velta sér nakinn upp úr dögginni á
Jónsmessunótt. Menn geta jafnvel
læknast af sjúkdómum sínum við
það enda öðlast döggin sérstakan
lækningamátt þessa einu nótt. Síðast
en ekki síst geta kýrnar talað á Jóns-
messu samkvæmt þjóðtrúnni og selir
farið úr hömum sínum.
Dans og drykkja
Hér á landi hefur Jónsmessan alla
tíð haft á sér nokkurn annan brag
en sunnar í Evrópu þar sem hún
hefur verið miðsumarshátíð. Fyrr á
öldum voru gjarnan haldnar miklar
svallveislur þessa nótt. Kveikt var í
bálköstum og trylltur dans stiginn
sem oftar en ekki tengdist yfirskil-
vitlegum verum svo sem nornum og
djöflum. Á Islandi hefur Jónsmessan
einnig verið tengd við framandi verur,
álfa og huldufólk. Enn er víða slegið
upp veislu á Jónsmessu þó að hátíðar-
höldin séu ef til vill ekki jafntaumlaus
og fyrr á öldum.
Jónsmessan fyrr á tímum
Á Vísindavef Háskóla íslands kemur
fram að náttúrufar, atvinnuhættir
og samfélagsforsendur hafi komið í
veg fyrir að Jónsmessuhátíðin skipaði
sama sess hér á landi og annars staðar.
Samkvæmt gamla íslenska tímatalinu
var sumarið ekki hálfnað fyrr en um
miðjan júlí. Á þjóðveldisöld hófst Al-
þingi um svipað leyti og Jónsmessan
og því gafst ekki tími fyrir almenn
hátíðahöld um landið. Hér voru enn-
fremur nætur bjartari en sunnar í
álfunni og í bók sinni, Saga daganna,
bendir Árni Björnsson, þjóðháttar-
fræðingur, til dæmis á að það sé ekki
heppilegur tími fyrir drauga, tröll og
aðrar óvættir. Slíkar verur eru yfir-
leitt heldur ljósfælnar og eru því lítið
á ferli þegar dagur er lengstur.
Ekki hefur heldur þótt skynsam-
legt að eyða eldivið í stórar brennur
og bálkesti á þeim tíma ársins þegar
bjart var og hlýtt enda ekki mikið um
skóglendi í landinu og eldiviður af
skornum skammti.
Jónsmessuhefðir í ýmsum löndum
Svíar gera sér gjarnan glaðan dag á Jónsmessunótt, klæða sig upp og dansa í kringum
blómum skrýdda stöng að gömlum sið.
Jónsmessan er mikilvæg hátíð í
Svíþjóð og i meiri metum en aðrir
hátíðisdagar í augum margra Svía.
Nú á dögum er Jónsmessa haldin há-
tíðleg á þeim laugardegi sem fellur
næst 24. júní á ári hverju. Aðalhá-
tíðarhöldin fara þó fram föstudags-
kvöldið en þá reisa menn gjarnan
háa stöng sem skreytt er blómum
og grösum. Fjölskyldur koma
saman og dansa kringum stöngina
og syngja þjóðlög. Fólk klæðir sig
oftar en ekki upp í þjóðbúninga í
tilefni dagsins. Þá eru ennfremur
krásir bornar á borð svo sem ný-
uppteknar kartöflur, síld og jafnvel
ferskjarðarber.
í Svíþjóð eins og víðar er Jóns-
messan öðrum þræði tengd yfirskil-
vitlegum og kynngimögnuðum fyr-
irbærum og þykir því upplagt að spá
fyrir um framtíðina á þessum degi.
Samkvæmt gamalli hefð hnýta ung-
menni kransa úr ólíkum blómateg-
undum sem þau leggja síðan undir
kodda sinn í von um að tilvonandi
eiginmaður eða eiginkona birtist
þeim í draumi.
Illir andar fældir burt
I Danmörku er haldið upp á hátíð
heilags Hans (Hans er önnur mynd
Jóhannesar/Jóns) og var hún opin-
ber hátíð þar í landi fram til ársins
1770. Hátíðarhöldin fara fram aðfar-
arnótt 24. júní en á miðöldum söfn-
uðu menn jurtum til að nota í lækn-
ingaskyni á þessum degi enda sú trú
útbreidd að þá öðluðust jurtirnar
aukinn mátt. Upphaf Jónsmessu-
hefðarinnar í Danmörku má rekja
aftur til heiðins siðar en þá kveiktu
menn í brennum til að fæla burt illa
anda. Enn þann dag í dag tíðkast að
kveikt sé í bálköstum á þessum degi
og er bálkestinum yfirleitt fundinn
staður í fjöruborðinu eða í grennd
við vatn ef byggð er fjarri sjó. Fólk
snæðir gjarnan saman, syngur og
skemmtir sér í tilefni dagsins. Á
þriðja áratugnum hófst sú hefð að -
kasta norn úr hálmi á bálköstinn til
minningar um nornabrennur kirkj-
unnar fyrr á öldum.
Drykkjuskapur og gleði
Jónsmessuhátíð er ein af mikilvæg-
ustu hátíðum ársins í Eistlandi
og er kveikt í bálköstum víða um
landið. Ýmsar hefðir hafa skap-
ast í tengslum við hátíðahöldin.
Sumir stökkva yfir logandi bálið og
stúlkur tína blóm í þeirri von um
að þá muni tilvonandi eiginmaður
þeirra birtast þeim í draumi. Þó að
gleðin sé í hávegum á þessum há-
tíðahöldum fylgir þeim jafnframt
mikill drykkjuskapur og er engin
tilviljun að í aðdraganda þeirra er
gjarnan ýtt úr vör átaki gegn ölv-
unarakstri í landinu. Þrátt fyrir að
dagurinn tengist Jóhannesi skírara
líta flestir á hátíðina sem hefð frá
heiðnum tímum.
I Lettlandi er Jónsmessan einnig
stór hátíð og í augum heimamanna
næstum jafnmikilvæg og jólin.
Allir sem vettlingi geta valdið taka
þátt í hátíðahöldunum og víða má
sjá bálkesti og brennur. Fólk gerir
sér glaðan dag í mat og drykk og
rifjar upp gömul þjóðlög og hnýtir
blómkransa svo nokkuð sé nefnt. í
Litháen var Jónsmessuhefðin sterk í
upphafi síðustu aldar og í Lettlandi
og Eistlandi en lögðust að miklu
leyti niður á tíma Sovétríkjanna.