Fréttablaðið - 15.09.2012, Blaðsíða 18

15. september 2012 LAUGARDAGUR18
V
erið var að hengja
upp ljósmyndir
af brjóstmyndum,
höndum, fótum, hár-
sýnum og margvís-
legum gögnum þegar
Fréttablaðið bar að garði á Lista-
safni Íslands fyrr í vikunni. Í und-
irbúningi var sýning Ólafar Nor-
dal, Musée Islandique, og á daginn
kom að aðdragandi sýningarinnar
er langur.
„Þannig var að árið 2005 heyrði
ég frá einum frænda mínum að
það væri til afsteypa á Kanaríeyj-
um af forföður okkar, Birni Gunn-
laugssyni stærðfræðingi og yfir-
kennara í Lærða skólanum. Þetta
vakti auðvitað forvitni mína og ég
tók að grennslast fyrir um þessa
afsteypu,“ segir Ólöf og rekur
krókaleiðina sem hún fór til að
hafa upp á afsteypunni. „Það kom
á daginn að mannfræðisafn á Kan-
arí hafði keypt afsteypur af Íslend-
ingum sem teknar voru af frönsk-
um vísindamönnum um miðja 19.
öld. Einhverjir Íslendingar í Kan-
aríreisu á sjöunda áratugnum
fóru á safnið og ráku augun í nöfn
sem gátu verið af Íslendingum og
þannig fréttist af forföður mínum
á safni, þar sem stytturnar af
Íslendingunum voru sýningardæmi
um hinn hreina norræna kynstofn.
Frummyndir afsteypnanna voru
hins vegar varðveittar í Musée de
l’homme í París en þangað hafði
Elsa E. Guðjónsson sem starfaði
á Þjóðminjasafni lagt leið sína og
tekið saman upplýsingar um þessar
frönsku afsteypur. Þær upplýsingar
voru til í Þjóðminjasafninu í lítilli
möppu sem ég kynnti mér þegar ég
var lögð af stað í þann leiðangur
sem síðar varð að þessari sýningu.“
Afsteypur í úthverfi Parísar
Ólöf fékk mikinn áhuga á því að
skoða afsteypurnar og upphófust
nú miklar bréfaskriftir hennar til
franska safnsins og þessa á Kan-
aríeyjum. „Ég fer svo til Parísar
árið 2010 eftir að leyfi hafði gef-
ist til þess að ljósmynda stytturn-
ar. Og þar leyndust þær í geymslu
í úthverfi borgarinnar, þær höfðu
aldrei verið sýndar og raunar var
búið að loka safninu sem á að opna
í breyttri mynd síðar.“
Musée d l’homme var að sögn
Ólafar komið úr tísku, fornfálegt
safn þar sem ægði saman munum
frá nýlendum Frakka – og munum
úr leiðöngrum á borð við þann
sem birtist á Íslandi árið 1856.
„Sá leiðangur átti upphaf sitt í
áhuga Frakka á að efla tengslin við
Ísland, hér stunduðu þeir sjóinn og
þeir höfðu raunar áhuga á Íslandi
sem mögulegri nýlendu. Þekktastur
leiðangursmanna var Jerome Napó-
leon prins, bróðursonur Napóleons
Bónapartes. Fjöldi annarra var
með í för, meðal annars mótunar-
meistari sem hafði það hlutverk að
taka afsteypur af innfæddum.“
Fræði með grimmilegar afleiðingar
Afsteypurnar voru gerðar í árdaga
mannmælingafræða og áttu að
hjálpa mönnum til að átta sig á
því hvernig maðurinn er byggð-
ur og á mismun kynþátta. „Þarna
er verið að leggja grunn að fræð-
um sem áttu eftir að hafa gríðar-
legar afleiðingar, og voru notuð til
þess að réttlæta kynþátta-, stétta-
og kynjamismun og leiddu í sinni
hörmulegastu mynd til voðaverka
nasismans.“
Ólöf bendir á að Íslendingarnir
sem tekin voru mót af hafi verið
vandlega valdir fulltrúar ólíkra
stétta. „Það er að segja karlarnir,
konurnar voru allar þjónustustúlk-
ur, og það fór reyndar gríðarlega
fyrir brjóstið á Íslendingunum að
það skyldu vera teknar afsteypur
af nöktum líkömum þeirra,“ bætir
hún við og við skoðum myndirnar
af afsteypunum þar sem þær hanga
uppi, auk brjóstmyndanna má sjá
myndir af afsteypum af höndum,
fótum og búkum karla og kvenna.
Óhjákvæmilegt er að staldra við
myndina af Birni en í bakgrunni
hennar má sjá borgina Las Palmas
á Kanaríeyjum. „Það vildi svo til að
eina styttan sem var brotin í París
var sú af Birni en ég gafst ekki
upp, vildi endilega sjá afsteypuna
af þessum forföður mínum. Það tók
langan tíma fyrir mig að komast í
samband við safnið á Kanaríeyj-
um en það tókst að lokum og þessi
mynd var tekin þar.“
Á slóðum líkamsmannfræðinnar
Ólöf segist hafa vitað nokkuð fljót-
lega eftir að hún fór að grúska í
sögu afsteypanna og eftir að hún
hafði upp á þeim að hér væri kom-
inn efniviður að sýningu. „Það er
kannski fyrst núna þegar mynd-
irnar eru komnar í ramma og
upp á vegg að allt þetta smellur
saman. Ég er kannski ekki svo
mikið að hugsa um alla þessa sögu
sem liggur að baki þegar verkið er
komið saman, heldur er ég frekar
að velta fyrir mér almennt þessum
vísindum mælinganna og fræðum
sem tengjast þeim. Og þá í fram-
haldinu hvernig við beitum þekk-
ingu okkar og hvernig þjóðfélag
sprettur upp úr þeirri hugsun sem
býr til fræðin.“
Þar með berst talið að hinum
hluta sýningarinnar en í honum
er sjónum beint að ævistarfi lík-
amsmannfræðingsins Jens Páls-
sonar sem áratugum saman safn-
aði gögnum um útlit Íslendinga.
„Það má líka segja að þessi hluti
sýningarinnar, sem ég kalla Das
Experiment Island, eigi sér lang-
ar rætur. Umfjöllun um rann-
sóknir Jens sem sýnd var í Ríkis-
sjónvarpinu á áttunda áratugnum
festist í minni mér og ég hafði
lengi haft áhuga á honum. Þegar
ég var komin á slóðir afsteyp-
anna vissi ég að leiðin hlyti að
liggja líka til Jens. Eftirgrennsl-
an leiddi mig á slóðir Gísla Páls-
sonar mannfræðings sem var þá
einmitt að skrifa grein um Jens og
tók mér fagnandi,“ segir Ólöf sem
hefur myndað hluta af umfangs-
miklu safni Jens, sem var afrakst-
ur ævistarfs hans. „Rannsóknir
Jens eiga sér rætur í vísindum 19.
aldar þar sem tekið var að mæla
og flokka fólk eftir ytri ásýnd með
nákvæmum hætti. Hann lauk sínu
doktorsnámi í Þýskalandi á sjö-
unda áratugnum og hafði alla tíð
sterk tengsl við Þýskaland, fékk
fjármagn til rannsókna þaðan en
hann naut líka mikils velvilja hér
á landi.“
Tilgangur og tilgangsleysi fræða
Ólöf segir að þrátt fyrir allar hans
rannsóknir hafi orðið fátt um nið-
urstöður hjá Jens. „Hann safnaði
gögnum en skrifaði lítið og birti
fátt. Og hann miðlaði ekki aðferð-
um sínum þannig að í dag getum
við ekki lesið úr mælingum hans.
Gísli Pálsson hefur bent á hvern-
ig Jens einangraðist að vissu leyti
vegna tengsla sinna við Þýska-
land, lærimeistarar hans þar
tengdust kynþáttakenningasmið-
um nasismans. En það er gríðar-
lega forvitnilegt að velta fyrir sér
hvernig þetta safn varð til, til-
ganginn og tilgangsleysið í því.“
Fann forföður sinn á safni
Fyrir nokkrum árum frétti Ólöf Nordal að til væri gifsafsteypa af forföður hennar sem varðveitt væri suður á Kanaríeyjum.
Henni þótti málið forvitnilegt og hóf eftirgrennslan sem voru fyrstu skref að verkum sem nú má sjá á Listasafni Íslands. Sigríður
Björg Tómasdóttir hitti Ólöfu að máli og fékk að heyra hvernig grúsk í geymslum og gömlum minningum varð að listasýningu.
FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
„Það er svo langt á milli ættliða í þessari fjölskyldu að það eru einungis fjórir
ættliðir á milli mín og Björns Gunnlaugssonar sem fæddur var á 18. öldinni,“
segir Ólöf Nordal en á myndinni hér fyrir ofan má sjá myndina af Birni í bak-
grunni. Björn Gunnlaugsson var langalangalangafi Ólafar. Dóttir hans og fyrri
konu hans Ragnheiðar Bjarnadóttur, Ólöf, er langalangamma Ólafar Nordal.
Ólöf var gift Jens Sigurðssyni rektor, alþingismanni og bróður Jóns Sigurðs-
sonar. Sonur þeirra Jón átti meðal annars Ólöfu Nordal, ömmu listakon-
unnar. Ólöf var gift Sigurði Nordal prófessor og tók nafn hans. Jón sonur
þeirra var faðir Ólafar og þannig höfum við rakið okkur til 20. aldarinnar frá
þeirri átjándu.
BARA FJÓRUM ÆTTLIÐUM FRÁ 18. ÖLDINNI
Sýning Ólafar er í Listasafni Íslands og stendur til 4. nóvember. Þess má geta að í tengslum við sýningu Ólafar verður haldið málþing 29. september í samstarfi við Háskóla Íslands á sviði mannfræði og
listfræði undir heitinu „Homo islandicus.“ Á myndunum hér að ofan má sjá myndir Ólafar af afsteypunum sem fundust í Frakklandi. Myndin lengst til hægri er af hlutum úr safni Jens Pálssonar og hana er
einnig að finna á sýningunni auk fleiri mynda af safni Jens.
MANNFRÆÐI OG LISTFRÆÐI RÆDD Á MÁLÞINGI Í TENGSLUM VIÐ SÝNINGU ÓLAFAR NORDAL