Fréttatíminn - 01.04.2011, Blaðsíða 12

J
ónas Kristjánsson rit-
stýrði DV á árunum 1981-
2001 og aftur 2005-2006,
ásamt Mikael Torfasyni,
en á þeim árum tók blaðið
upp afdráttarlausa nafn- og mynd-
birtingarstefnu. Hann hefur mjög
afdráttarlausar skoðanir á nafn- og
myndbirtingu almennt í fréttum.
„Nafn- og myndbirtingar eru bara
fréttir. Það eru svona svipaðar frétt-
ir og í gamla daga þegar fólk kom
saman á torginu og sá fólk hengt og
hálshöggvið, vissi hvað það hét og
hvernig það leit út. Mynd- og nafn-
birting í fjölmiðlum nútímans varð-
veitir þessa nálægð sem var milli
fólks og atburða í dómskerfinu og er
þess vegna eðlilegur þáttur af sam-
félaginu. Ég tel að nafn- og mynd-
birtingar séu eðlilegar,“ segir Jón-
as. „Ég er ekki að tala um lagalegu
hliðina, heldur hvernig mér finnst að
hlutirnir eigi að vera. Ég tel að fréttir
séu ekki hluti dómsmála. Fréttir eru
ekki hluti af refsingu. Það er ekki
hægt að segja að einhver sé dæmdur
til nafn- og myndbirtinga. Þetta eru
tveir sjálfstæðir póstar: dómsvaldið
annars vegar og fjölmiðlarnir hins
vegar.“
Gilda önnur lögmál þegar um
unga afbrotamenn er að ræða?
„Ég tel að það eigi ekki að vera
reglur um nafnbirtingar eftir aldurs-
flokkum, kynjum eða neinu slíku.“
Mætt i að
þ í nu mat i
segja þessar
fréttir og ná
sömu mark-
miðum á n
þess að birta
nafn og mynd-
ir þessara af-
brotamanna?
„ Nei , ég
tel að það sé
alveg ófært.
Um daginn
var til dæmis
sagt frá því að
kveðinn hefði
verið upp dómur yfir lögmanni, sem
hafði náð sér í tugi milljóna með
ólöglegum hætti, og það var ekki
nefnt hver þetta væri. Það finnst mér
vera marklaus frétt. Fréttin er fötluð
ef nafn og mynd er ekki birt.“
Nú sýna rannsóknir að ungmenni
sem brjóta af sér eiga sér síður við-
reisnar von í samfélaginu ef nöfn
og myndir af þeim hafa birst í fjöl-
miðlum.
„Já, en ég held að það eigi bara
ekki að koma fjölmiðlunum neitt við.
Ekkert frekar en á torgunum í gamla
daga. Það eru til lög og reglur um
þetta hér sem eru þrengjandi fyrir
fjölmiðlana. En ég er andvígur þess-
um lögum og reglum og tel að þetta
eigi ekki að vera. Ég tel að þetta sé
bara félagslegur rétttrúnaður,“ segir
Jónas.
Förum varlega þegar börn eiga
í hlut
Reynir Traustason, annar ritstjóra
DV, segir stefnu DV einfalda þegar
kemur að umfjöllun um börn.
„Það er einfalt ákvæði í siða-
reglum DV sem hljóðar svo: „Sér-
stök aðgát er viðhöfð þegar myndir
eru teknar af börnum eða talað við
þau. Yfirmenn ritstjórnar eru látnir
vita. Sérstök áhersla er lögð á hags-
muni barna í kynferðisbrotamálum.“
Þó að við séum með nafnbirtinga-
og myndbirtingastefnu þá förum við
alltaf mjög varlega þegar börn eiga í
hlut og vörumst að valda óþarfa sár-
indum,“ upplýsir Reynir.
Hann segir starfsmenn DV hafa
sett sér sínar eigin siðareglur sem
séu mun ítarlegri en siðareglur
Blaðamannafélags Íslands. „Í kyn-
ferðisbrotamálum leggjum við
áherslu á að fara varlega, sérstak-
lega ef um er að ræða umfjöllun um
barnaníðinga. Þá berum við það
undir forsvarsmenn fórnarlambsins
hvort við eigum að birta nafnið hans
eða ekki. Afstaða þeirra ræður því
hvort við birtum þessi nöfn.“
Hver er þín skoðun á hugsanlegu
banni við því að birta nöfn og myndir
af ólögráða börnum sem hafa komist
í kast við lögin?
„Ég er andvígur því. Ef það er
þannig að lögin nái yfir fólk og fólk
sé orðið sakhæft á ákveðnum aldri
þá hlýtur að eiga jafnt yfir alla að
ganga. Mér fyndist eðlilegra að færa
sakhæfið ofar í aldri og endurskoða
lögin út frá því, heldur en að flokka
fólk þannig niður að þú megir ekki
segja frá sautján ára glæpadrengn-
um en megir segja frá þeim sem er
átján ára. Ég er algerlega andvígur
þessu. Við höfum okkar reglur um
að meta þetta í hverju tilviki fyrir sig.
Ef t.d. fimmtán ára piltar brjóta af sér
og eru fyrir dómi þá metum við hvort
það hafi einhverja þýðingu að birta
nöfn þeirra og myndir. Skiptir það
máli fyrir frásögnina? Yfirleitt ekki.
Af þeim ástæðum að þetta eru ungir
piltar sem eiga lífið fram undan. Þá
forðumst við nafn- og myndbirtingar
frekar en hitt.“
Hversu harða nafn- og myndbirt-
ingarstefnu rekið þið í samanburði
við forvera ykkar?
„DV hefur náttúrlega gengið í
gegnum ýmis skrýtin tímabil. Þekkt
tímabil var í tíð Jónasar Kristjáns-
sonar og Mikaels Torfasonar. Þá var
beinlínis gert út á það að birta mynd-
ir og uppnefna fólk. Við viljum ekki
feta þann stíg. Við afskræmum ekki
þetta vesalings unga fólk sem lendir
í glæpum, heldur reynum að segja
frá því með prúðmannlegum hætti.
Ef við birtum nöfn þess þá heitir það
eitthvað. Regla númer eitt er að nafn-
birta og myndbirta en undantekning-
arnar frá þeirri reglu eru fjölmargar.
Við sjáum yfirleitt ekki ástæðu til að
birta nöfn á börnum eða unglingum
þegar um er að ræða smærri afbrot.“
Hefði mátt ná sömu markmiðum,
t.d. með nýlegri umfjöllun DV um
týndu stelpurnar, án þess að nafn-
greina foreldrana og þar með auð-
kenna börnin?
„Þetta er náttúrlega orðið eitthvert
rugl ef þetta er þannig að maður
geti ekki talað við foreldra um örlög
barns. Við höfum látið það ráðast
af vilja aðstandenda. Ef foreldri vill
ekki vera nafngreint þá neyðum við
fólk ekki út í það. Við erum að tala
við fólk sem hefur lent með börnin
sín í einhverjum ógöngum. En við
getum ekki tekið völdin af fólki. Ég
get ekki sagt við foreldri að við ætl-
um ekki að birta nafn og mynd af því
þar sem það gæti vísað á hið ógæfu-
sama barn. En þess eru dæmi að við
höfum eindregið lagt til að ekki sé
birt mynd af barni þótt foreldrarnir
séu á mynd. Þetta er komið í svo-
litlar ógöngur ef við ætlum að fara að
stýra þessu öllu; banna myndbirting-
ar, banna nafnbirtingar og láta fólk
vera andlitslaust. Ég er á móti því.
Ég er líka ósammála því sem sum-
ir hafa verið að segja um þetta hroða-
lega James Bulger-mál, þegar börnin
drápu litla barnið. Þú getur ekkert
leynt þessu úti í samfélaginu. Ef þú
lendir í þessum óskapnaði, að krakk-
ar drepa smábarn, þá verðurðu að
fara í gegnum þetta með allri þeirri
þjáningu sem
því fylgir.
Fólk i er
re f sað og
hluti af refs-
ingunni er
dómur. Dóm-
urinn ákvarð-
ar refsinguna.
Hluti af refs-
ingunni er
líka að það er
upplýst inni í
samfélaginu
að þarna hafi
átt sér stað
glæpur. Þú
getur ekki
falið það. Það er eins og samfélagið
sé farið að skammast sín fyrir það
að hafa lög og skammast sín fyrir að
dæma fólk. Ef svo er þá er eitthvað
að í lögunum.“
Nafnleynd í héraði, ekki í
Hæstarétti
Nýleg breyting á reglum dómstóla-
ráðs, frá desember 2010, á að tryggja
nafnleynd barna við birtingu héraðs-
dóma á netinu. Nafnleyndin nær þó
ekki upp í Hæstarétt. Þar eru nöfn
ólögráða afbrotamanna eftir sem
áður birt á heimasíðu dómstólsins.
„Það var náttúrlega mjög gott
þegar dómstólaráð ákvað frá og
með áramótum að taka út auðkenni
á geranda þegar um barn er að ræða.
Mér fannst það mikill sigur,“ segir
Svala Ísfeld Ólafsdóttir, dósent við
lagadeild Háskólans í Reykjavík.
„Vegna þess að auðvitað getum við
ekki kennt fjölmiðlum um þetta allt.
Þeir hafa aðgang að þessum upp-
lýsingum á vefnum, rétt eins og ég
og þú. Það er ekki hægt að segja að
þeir hafi verið í sérstakri rannsókn-
arblaðamennsku og komist yfir þess-
ar upplýsingar bakdyramegin. Þeir
hafa beinan aðgang að þessum upp-
lýsingum. Það er þó ennþá brotalöm
í kerfinu hvað varðar dóma Hæsta-
réttar því ef máli er áfrýjað birtast
nöfnin þótt viðkomandi sé ungur.
Mér finnst þurfa að taka á því líka.
Hæstiréttur þarf að skoða þetta for-
dæmi sem dómstólaráð gaf núna um
áramótin og velta því alvarlega fyrir
sér hvort hann ætti að fylgja því.“
Dómstólaráð ákvað jafnframt að
afmá nöfn ólögráða sakborninga úr
héraðsdómum, sem birtir hafa verið
á netinu síðustu ár. Þórdís Ingadótt-
ir, dósent við lagadeild HR og fulltrúi
í dómstólaráði, bendir á að jafnvel
þótt fólk sé komið með hreint saka-
vottorð hafi hingað til verið auðvelt
fyrir t.d. vinnuveitendur að slá nöfn
þeirra inn í leitarvélar á netinu og þá
blasi umræddir dómar við.
„Við byrjuðum að birta dóma á net-
inu árið 2006. Í reglugerð um saka-
skrá ríkisins eru ákveðnar reglur um
að eftir ákveðinn tíma, t.d. þrjú ár,
fari ákveðin brot af sakaskrá og fer
það eftir eðli brotanna. Menn geta
verið komnir með hreint sakavottorð
en dómarnir samt verið aðgengileg-
ir á netinu. Netið er eiginlega orðið
hið opinbera sakavottorð í dag. Í des-
ember síðastliðnum var reglum um
birtingu dóma á heimasíðu héraðs-
dómstólanna breytt þannig að nú ber
að gæta nafnleyndar í sakamálum
þar sem dómfelldu eru yngri en átján
ára. Þessi regla tók gildi frá og með
áramótum. Þess má geta að dómstól-
aráð er bara yfir héraðsdómstiginu
en ekki Hæstarétti.“
Meginreglan lögum samkvæmt
er að þinghald skuli háð í heyranda
hljóði en dómara er þó heimilt að
loka þinghaldi þegar sakborningur
er yngri en átján ára. Það er á valdi
dómara að nýta sér þá heimild.
„Sú regla er mjög skýr í reglum
um meðferð opinberra mála að dóm-
ari megi alltaf loka þinghaldi þegar
sakborningur er yngri en átján ára.
Staðreyndin er sú að í framkvæmd
er þessi heimild afar sjaldan nýtt,“
segir Þórdís. „Það er í sjálfu sér
áhugavert og þá líka af hverju það
er sjaldan farið fram á þetta af hálfu
aðila.“
Heiða Björg Pálmadóttir, lögfræð-
ingur Barnaverndarstofu, tekur
undir þetta. „Við sjáum dæmi um
að þessi heimild er ekki alltaf nýtt
þegar hún mætti kannski vera nýtt.
Bæði heimildin til að loka þinghaldi
og heimildin til að afmá upplýsing-
ar úr dómum, þegar um er að ræða
börn jafnt sem gerendur og þolend-
ur.“
Bannað með lögum að birta
nafn og mynd?
Heiða Björg telur börn ekki njóta
nægrar verndar í núverandi laga-
umhverfi. Nú er til meðferðar hjá
Alþingi frumvarp til breytinga á
barnaverndarlögum og hefur Barna-
verndarstofa lagt til að opinberar
nafn- og myndbirtingar af börnum
sem eiga mál hjá barnaverndar-
nefndum eða í réttarvörslukerfinu
verði bannaðar.
„Það hefur verið mat Barnavernd-
arstofu að það þurfi að skerpa á
vernd barna til friðhelgi einkalífs.
Barnaverndarstofa hefur lagt til að
nýju ákvæði verði bætt inn í barna-
verndarlög þeim til verndar, þannig
að mynd- og nafnbirtingar af börn-
um sem eru í barnaverndar- eða
réttarvörslukerfinu séu óheimilar.
Það verði óheimilt að birta opinber-
lega upplýsingar sem geta auðkennt
börn sem eru til meðferðar í slíkum
málum.“
Hver er ábyrgð fjölmiðla gagnvart
ungum afbrotamönnum?
„Fjölmiðlar verða að fylgja ákvæð-
Fjölmiðlar og ungir afbrotamenn
Líf í árvekni
Mindful Living
Sálfræðistofa Björgvins Ingimarssonar
www.salfraedingur.is
Skráning í síma 571 2681 eða bjorgvin@salfraedingur.is
Sex vikna námskeið í einfaldari
og streituminni lífsstíl
Lausnir við streitu, krónískum verkjum,
vefjagigt, síþreytu, ofþyngd og kvíða
Miðvikudaga 20.00 – 21.45
13. apríl – 18. maí
Er opinber umfjöllun um unga afbrotamenn skaðleg? Hvers virði er friðhelgi þeirra einkalífs? Njóta
börn nafnleyndar í réttarkerfinu eftir að dómur er fallinn? Í síðustu viku var rætt við fræðimenn
um hvaða áhrif afbrotastimpill og opinber nafnbirting hefur á börn sem villast af leið. Nú er komið
að því að heyra líka hvað fjölmiðlamenn hafa um málið að segja. Heiðdís Lilja Magnúsdóttir skrifar.
Nafn- og myndbirtingar
eru bara fréttir. Það eru
svona svipaðar fréttir
og í gamla daga þegar
fólk kom saman á
torginu og sá fólk hengt
og hálshöggvið, vissi
hvað það hét og hvern-
ig það leit út. Mynd- og
nafnbirting í fjölmiðlum
nútímans varðveitir
þessa nálægð sem var
milli fólks og atburða í
dómskerfinu ...
Jónas Kristjánsson,
fyrrverandi ritstjóri DV
Ef t.d. fimmtán ára
piltar brjóta af sér
og eru fyrir dómi þá
metum við hvort það
hafi einhverja þýðingu
að birta nöfn þeirra
og myndir. Skiptir það
máli fyrir frásögnina?
Yfirleitt ekki. Af þeim
ástæðum að þetta eru
ungir piltar sem eiga
lífið fram undan. Þá
forðumst við nafn- og
myndbirtingar frekar
en hitt.“
Reynir Traustason ritstjóri DV
12 fréttaskýring Helgin 1.-3. apríl 2011