Fréttatíminn - 01.04.2011, Blaðsíða 46

Í
62. gr. stjórnarskrár segir:
„Hin evangelíska lúterska
kirkja skal vera þjóðkirkja
á Íslandi, og skal ríkisvald-
ið að því leyti styðja hana
og vernda. Breyta má þessu með
lögum.“ Þetta er stutt ákvæði og
ætti að vera skýrt, en svo er ekki í
raun þegar nánar er rýnt í orðfæri
og hugtök.
Fyrst er að nefna hugtakið „hin
evangelíska lúterska kirkja“. Sú
kirkja sem kallast „þjóðkirkja“, er
ekki eina trúfélagið af þessu tagi
hérlendis. Fríkirkjan í Reykjavík
(stofnuð 1899) og Fríkirkjan í
Hafnarfirði (stofnuð 1913) eru
einnig „evangelísk lúterskar“.
Eiga þær þá líka tilkall til heitis-
ins „þjóðkirkja“ og til verndar og
stuðnings ríkisins? Þetta ætti að
nægja til að benda á að hugtakið
„hin evangelíska lúterska kirkja“
er tæpast nothæft til skilgreining-
ar á „þjóðkirkju“.
Þjóðkirkja, ríkiskirkja, meiri-
hlutakirkja
Svo er það orðið „þjóðkirkja“.
Það mun komið úr dönsku, enda
stjórnarskrá okkar dönsk að upp-
runa, og er ákvæðið hið sama og
raunar óbreytt. Í 4. gr. dönsku
stjórnarskárinnar segir: „Den
evangelisk-lutherske kirke er den
danske folkekirke og understøt-
tes som sådan af staten.“ Wiki-
pedia segir: „Folkekirken er den
danske statskirke og det største
kirkesamfund i Danmark.“ Hér
er hún skilgreind sem ríkis-
kirkja, en þess ber þó að geta að
orðið „folkekirke“ kemur hvergi
fyrir í dönskum lögum. Í báðum
stjórnarskrám eru orðin folke-
kirke og þjóðkirkja skrifuð með
litlum staf, líkt og um fyrirbæri
sé að ræða en ekki stofnun með
ákveðnu heiti.
Hugtakið er komið úr þýsku,
Volkskirche, og er upphafs-
maður þess guðfræðingurinn
og heimspekingurinn Friedrich
Schleiermacher (1768-1834), eins
og kunnugt er. Ekki mun vera
fullkomin eining um hvernig beri
að skilja það. Ein skilgreining er
meirihlutakirkja, og eru þannig
tvær slíkar í Þýskalandi eftir
svæðum, bæði lútersk og kaþólsk,
enda tengist það þá fyrirbærinu
Landeskirche. Sú skilgreining
lýtur að formi og ytri ásýnd. En
sem hugtak er litið á Volkskirche
sem andstæðu klerka- og kenni-
valds, kirkju „fólksins“, alþýðunn-
ar, almennings, og byggist því á
lýðræðislegum ákvörðunum. Með
öðrum orðum: Kirkjan er ekki
æðri fólkinu, alþýðunni, heldur
hluti hennar. Af þessum sökum –
og einnig með hliðsjón af notkun
forskeytanna folke- í dönsku og
volks- í þýsku (samanber folkehöj-
skole (lýðháskóli) og reyndar
Volkswagen (alþýðubíll)), má telja
harla hæpið að þýða folkekirke
sem þjóðkirkju. Um það hefðu
Danir væntanlega haft orðið
nationalkirke. Svo er að minni
hyggju spurning hvort rétt er að
kenna kirkju – eða trú – við þjóð.
Ég er til að mynda hluti þjóðar-
innar en ekki kirkjunnar. Hvernig
fer það saman? Ég veit ekki um
dæmi þess annars staðar að
kirkjur séu kallaðar þjóðkirkjur.
Orðið ríkiskirkja er almennt haft
um kirkjur sem njóta forréttinda
umfram önnur trúfélög vegna
sérstaks stuðnings og sérstakra
samninga við ríkisvaldið.
Þá er þess að geta sem undar-
legt má heita, að „þjóðkirkjan“ er
ekki til sem formleg stofnun. Þó
segir í lögum um stöðu, stjórn
og starfshætti þjóðkirkjunnar nr.
78, 1997 í fyrstu grein: „Íslenska
þjóðkirkjan er sjálfstætt trúfélag
á evangelísk-lúterskum grunni.“
Stofnanir og samtök þurfa form-
lega skráningu með kennitölu til
að geta starfað. Meira að segja
okkar litlu samtök „SPES barna-
hjálp“ geta ekki starfað réttilega
án þess. Fríkirkjurnar í Reykjavík
og Hafnarfirði eru tilgreindar í
þjóðskrá með kennitölu, og sömu-
leiðis Ásatrúarfélagið, svo að
dæmi séu nefnd. En „þjóðkirkjan“
er ekki með kennitölu í þjóðskrá.
Þar er hins vegar embætti bisk-
ups þjóðkirkjunnar með kennitölu
undir heitinu Biskupsstofa, og
einhvern veginn rímar það undar-
lega við hugtakið Volkskirche.
Þá má líka spyrja hvernig á því
stendur að þjóðskrá tekur við
formlegri skráningu og úrsögn úr
„þjóðkirkjunni“ sem er þar hvergi
nefnd og því ekki formlega til
sem stofnun, þótt hún sé til sem
eins konar hugtak. Alvarlegt þótti
mér einnig að þegar við hjónin
fluttum aftur heim til Íslands
1971 eftir langa búsetu í Svíþjóð,
vorum við skráð í „þjóðkirkjuna“
ásamt börnum okkar – að okkur
fornspurðum. Ég vissi það ekki
fyrr en löngu síðar.
Að þessu sögðu vil ég leyfa mér
að halda því fram að 62. grein
stjórnarskrárinnar sé ónákvæm-
lega og óheppilega orðuð og
standist ekki nútíma aðstæður.
Því þurfi að breyta henni, jafnvel
þótt menn vilji halda tengslum
ríkis og kirkju með sérstökum
forréttindum einnar kirkjudeildar.
Afnema á úr stjórnarskrá for-
réttindi sérstakst trúfélags
Ég hef aldrei farið dult með þá
skoðun mína að breyta eigi þess-
ari grein stjórnarskárinnar og
afnema eigi forréttindi einhvers
sérstaks trúfélags eða trúar-
tegundar, hver svo sem hún er
eða kann að vera. Þessi skoðun
byggist ekki á neinum fjandskap
við „þjóðkirkjuna“ þótt ég til-
heyri henni ekki, og ekki heldur
af því að ég sé guðleysingi. Ég
tek trúarþörf mína og sannleiks-
leit þvert á móti mjög alvarlega,
svo að ég leyfi mér að vera ögn
persónulegur. Svo alvarlega að
ég taldi mér skylt að segja mig úr
þjóðkirkjunni. Í þeirri hugarglímu
bar ég mig upp við þáverandi
biskup – sem að vísu er ekki mik-
ið vitnað til um þessar mundir.
Ég var honum vel málkunnugur
og sagði honum að ég gæti ekki
farið með trúarjátningu þjóðkirkj-
unnar. Svar hans man ég æ síðan.
„Það gerir ekkert til,“ sagði hann.
Má vera að skilja megi orðin sem
mikið frjálslyndi. Og rétt er það
að „þjóðkirkjan“ er hvorki mjög
áleitin né grimm í kenningum
sínum nú á dögum þótt hún hafi
eitt sinn verið það. Ég geri hins
vegar greinarmun á trú og kirkju-
stofnun, trú og trúarsetningum
– og því annars vegar sem haft er
eftir Jesú frá Nasaret og hins veg-
ar þeirri kenningasmíð sem aðrir
menn hafa síðar sett saman úr
orðum hans. Að því leyti gæti ég
kannski átt heima í „Volkskirche“
– nema hvað ég er ekki lúterstrú-
ar. Ég get þó ekki látið hjá líða að
segja að mér finnst „þjóðkirkjan“
stundum sýna nokkurt yfirlæti
gagnvart öðrum kirkjudeildum.
Til að mynda finnst mér titill-
inn „biskupinn yfir Íslandi“ eða
„biskup Íslands“ furðulega yfir-
lætisfullur. Biskup er ekki aðeins
stjórnandi, heldur felur heitið
einnig í sér vígslustig, sbr. djákni,
prestur, biskup. Hér er starfandi
annar biskup, biskup kaþólsku
kirkjunnar, og í þeim skilningi
eru þeir jafngildir. Biskup „þjóð-
kirkjunnar“ er honum ekki æðri.
Leifar liðins tíma
Ég vék eilítið að þessum málum,
tengslum ríkis og kirkju, í bók
minni Spegill þjóðar sem kom út
á liðnu hausti. Þar fjallaði ég ekki
ítarlega um efnið, enda snerist
bókarkverið ekki um trúmál sér-
staklega. Ég sagði þar að mér
fyndist að ríkisvaldið ætti ekki
að skipta sér af trúmálum, og við
það stend ég, en ekki í skilningi
„sekúlarisma“, heldur fremur að
ríkisvald eigi ekki að gera upp á
milli trúarbragða ellegar kirkju-
deilda. Ég hef víst ekki verið nógu
skýrmæltur því að Hjalti Hugason
prófessor hefur misskilið mig í
grein á vefsíðunni Trú.is: Hlut-
leysi eða „sekularismi“ 31. jan
2011. Þar segir hann m.a.:
Kirkjuskipanin í 62. gr. stjórn-
arskrárinnar skapar evangelísk-
lúthersku kirkjunni ekki sérstöðu
vegna þess að hún er af þeirri
„tegundinni“ heldur vegna þess
að hún er meirihlutakirkja. Hún
var umgjörð utanum trúarlíf alls
þorra þjóðarinnar þegar stjórnar-
skráin var sett og hefur haldið
þeirri stöðu allt til þessa. Það er
einvörðungu af þeirri ástæðu sem
ríkisvaldinu er falið að strykja
(svo) hana og vernda. Glati hún
þessari meirihlutastöðu hlýtur
kirkjuskipanin að missa grund-
völl sinn. Ekkert bendir til þess
að henni hafi nokkrun (svo)
tíman (svo) verið ætlað að vera
trúarpólitísk yfirlýsing um gildi
einnar trúar fram yfir aðra.
Mér virðist sem hér sé hug-
takið Volkskirche skilið sem
meirihlutakirkja. En ég er ekki
sammála því að ákvæði 62. gr.
stjórnarskrárinnar sé meðvitað
orðað svo vegna meirihlutastöðu.
Stjórnarskráin er að þessu leyti
dönsk og greinin því þýðing. Ég
lít hins vegar svo á að núgildandi
tengsl ríkis og kirkju séu blátt
áfram leifar frá þeim tími er þessi
kirkja var ein og alls ráðandi. Við
vitum vel að kirkjan gerði kröfu
til valds yfir hugum manna og
krafðist einnig harðúðlegrar ver-
aldlegrar refsilöggjafar fyrir brot
á einstrengingslegum kennisetn-
ingum. Kristilegt siðgæði réð þá
ekki för, ellegar fagnaðarerindi,
heldur miskunnarlaus refsiboðun.
Í 8. kafla Jóhannesarguðspjalls
er frásögn af því þegar Jesús
bjargaði bersyndugri konu frá
grýtingu, en hin evangelíska
lúterska kirkja lét drekkja henni á
Þingvöllum, í Öxará. Kirkjan stóð
gegn vísindalegri þekkingarleit
og mannréttindum, gegn frjálsri
hugsun, og það hefur kostað bar-
áttu við hana að afla viðurkenn-
ingar á þeim mannréttindum sem
við búum nú við. Sannleiksleit,
hvort heldur er trúarleg, andleg,
fræðileg eða vísindaleg, byggist
ekki á meirihlutastöðu. Á þeim
sviðum hefur „meirihluti“ engan
forgang. Búdda og Jesús voru
ekki meirihlutamenn, og ekki
heldur Galilei, Kópernikus, New-
ton, Albert Einstein eða Stephen
Hawking, svo að dæmi séu nefnd.
Þess vegna hefur enginn úr-
skurðarvald yfir sannleiksleit, og
því á trúfélag ekki að vera metið
til forréttinda eftir höfðatölu. Auk
þess gegnir stjórnarskrá ekki því
hlutverki að tryggja sérstaklega
réttarstöðu meirihluta. Stjórnar-
skrá er þvert á móti þjóðarsátt-
máli sem á að tryggja réttarstöðu
þjóðar og einstaklings, og þar
með minnihluta. Þess vegna er
þar sérstakur kafli um mannrétt-
indi. Nú er að sjálfsögðu langur
vegur frá stóradómi til þess svars
Ólafs Skúlasonar biskups að með-
limir „þjóðkirkjunnar“ þurfi ekki
að játa trú sína með þeim hætti
sem kirkjan þó krefst og telja
verður grundvöll hennar. Samt
örlar enn á fornri einþykkni innan
kirkjunnar og nægir að benda á
afstöðu til mannréttinda samkyn-
hneigðra og þagnarskyldu presta
nýverið.
Raunverulegt trúfrelsi í verki
Ég geri mér fulla grein fyrir
því að skiptar skoðanir eru um
tengsl ríkis og trúfélaga. Og ég
endurtek að afstaða mín bygg-
ist ekki á því að ég sé guðleys-
ingi. Ég skil vel að ýmsir kvíði
því hvað við tekur ef núverandi
tengsl verða rofin. Frakkar rufu
þessi tengsl með lagasetningu
árið 1905 með hugtakinu laïcité
sem er illþýðanlegt á önnur
tungumál. Oft hef ég deilt um
það og skilning þess við franska
vini mína. Í raun átti það við að-
skilnað ríkisstofnana og kirkju
– og byggðist á andstöðu við
klerka- og kennivald. En í hug-
um margra hefur það snúist í ein-
strengingslegan „sekúlarisma“
– andúð á sjálfum trúarbrögð-
unum, og hefur jafnvel gengið
svo langt að bannað er með öllu
að bera trúartákn í opinberum
skólum, hvort heldur er kross
um háls hjá kristnum eða höfuð-
klút múslíma – svo að ekki sé
minnst á andlitsblæjur.
Ég ber virðingu fyrir öllum trú-
arbrögðum og þeim sem iðka trú
sína í einlægni, en fyrirlít þá sem
misnota þau. Mín afstaða byggist
einfaldlega á jafnréttissjónar-
miðum og jafnræðisreglu. Ég tel
að ríkisvald eigi ekki að skipta
sér af trúmálum og trúfélögum í
þeim skilningi að gera upp á milli
þeirra. Ég tel mig hafa sýnt fram
á að orðalag og hugtakanotkun sé
hæpin í 62. gr. stjórnarskrárinnar.
Ég vil sjá þá breytingu að ríkis-
valdið skuli styðja og vernda öll
lögleg trúfélög án þess að taka að
öðru leyti afstöðu til þeirra eða
gera upp á milli þeirra. Með því
móti er í senn tryggt raunverulegt
trúfrelsi í verki og jafnrétti í anda
frjálsrar hugsunar.
Við vitum vel
að kirkjan gerði
kröfu til valds
yfir hugum
manna og
krafðist einnig
harðúðlegrar
veraldlegrar
refsilöggjafar
fyrir brot á ein-
strengingslegum
kennisetningum.
Kristilegt sið-
gæði réð þá
ekki för, ellegar
fagnaðarerindi ...
Breytingar á stjórnarskrá
Ríki og trúfélög
Njörður P. Njarðvík
prófessor emeritus
34 viðhorf Helgin 1.-3. apríl 2011