Fréttatíminn - 25.03.2011, Blaðsíða 24

Heiðdís Lilja
Magnúsdóttir
hlm@frettatiminn.is
H
ow dou you feel now,
you little bast-
ards?“ eða „Hvernig
líður ykkur núna, litlu
hrottarnir ykkar?“ var
fyrirsögn breska blaðsins Daily Star
í nóvember 1993. Tilefnið var rétt-
arhöld yfir hinum tíu ára gömlu Jon
Venables og Robert Thompson sem
fundnir voru sekir um að hafa rænt
tveggja ára dreng, James Bulger,
úr verslanamiðstöð og myrt hann.
Fyrirsögnin endurspeglaði hefndar-
þorsta og reiði bresku þjóðarinnar
vegna málsins sem hafði vakið óhug
og athygli um allan heim. Börn
höfðu gerst sek um að myrða barn.
Börn sem samkvæmt breskum lög-
um voru sakhæf. Breska pressan fór
hamförum meðan á málarekstrinum
stóð, líkti gerendunum við Saddam
Hussein og kallaði þá lítil skrímsli
eða „mini monsters“. Þá höfðu að
meðaltali sjötíu börn, fimm ára og
yngri, verið myrt árlega í Bretlandi
af foreldrum eða nákomnum ættingj-
um á síðustu tíu árum fyrir James
Bulger-morðið en ekkert þeirra mála
náði þó viðlíka athygli fjölmiðla. Á
meðan drengirnir tóku út refsingu
sína héldu breskir fjölmiðlar áfram
að birta neikvæðar fréttir af þeim.
Meðal annars var kostnaður við mál-
tíðir drengjanna tíundaður og fjallað
um það „óréttlæti“ að þeir fengju að
njóta kennslu í fangelsinu. Eftir að
þeir voru leystir úr haldi við átján ára
aldur og fengu ný persónuauðkenni
brást breska pressan við með fyrir-
sögnum á borð við „skrímslin komin
aftur út í samfélagið“.
„Yngsti mannræningi Íslands“ og
„Akureyrarhrottarnir“ eru dæmi um
fyrirsagnir íslensks fjölmiðils á frétt-
um sem vörðuðu unga afbrotamenn
á árunum 2005 og 2006. Í fyrra
málinu var um að ræða sautján ára
síbrotapilt sem enn er til umfjöllunar
í fjölmiðlum og var nýlega dæmdur
til refsingar fyrir líkamsárás. Hann
hlaut sinn fyrsta fangelsisdóm fimm-
tán ára. Sextán ára þvingaði hann
starfsmann Bónuss ofan í farangurs-
geymslu bifreiðar sinnar, þar sem
fyrir voru tveir Doberman-hundar,
ók með hann um bæinn, beitti hann
ofbeldi og þvingaði til að taka pen-
inga út úr hraðbanka og afhenda sér.
Frétt um þetta birtist á forsíðu DV
þar sem pilturinn var nafngreindur
og birt af honum mynd.
Í „Akureyrarhrotta“-málinu var
piltur þvingaður ofan í farangurs-
geymslu bifreiðar á Akureyri,
honum haldið þar nauðugum í
klukkutíma og hann beittur ofbeldi.
Höfuðpaurinn í því máli var þá
sautján ára og naut aðstoðar félaga
sinna. Daginn eftir að dómurinn var
kveðinn upp birtist frétt um málið
þar sem hann og aðrir sakborningar
voru nafngreindir. Var þá einnig
birt mynd af honum ásamt tveimur
öðrum sakborningum, en hinir tveir
voru síðan sýknaðir.
Þetta eru börn
„Við getum kallað þetta barnabrek
og við getum kallað þetta afbrot, en
þetta eru börn. Á meðan við höfum
í lögum að börn séu börn þangað
til þau verða átján ára þýðir ekki að
vera með tvískinnung ef þau fremja
barnabrek. Rökin fyrir því að miðað
er við átján ára aldur í lögræðis-
lögum er að börnin eru ekki talin
hafa náð fullri dómgreind. Okkur
ber, í ljósi barnaverndarlaganna og
líka barnalaganna, að vernda börn
fyrir eigin gerðum. Þegar börn fara
það alvarlega út af sporinu að vitað
er að það mun koma þeim sérstak-
lega illa í framtíðinni, finnst mér
enn ríkari skylda hvíla á okkur til
að vernda þau,“ segir Svala Ísfeld
Ólafsdóttir, dósent við lagadeild Há-
skólans í Reykjavík, sem nýverið
stóð fyrir málþingi í samstarfi við
umboðsmann barna undir yfirskrift-
inni „Opinber umfjöllun um afbrot
barna“. Málefnið hefur verið Svölu
hugleikið lengi eða allt frá árinu
2007. „Ég hef gengið með þetta mál-
þing í maganum síðan ég skrifaði
greinina „Fjölmiðlar og ungir af-
brotamenn í ljósi stimplunarkenn-
inga afbrotafræðinnar“ sem birtist í
afmælisriti Jónatans Þórmundsson-
ar,“ segir hún. „Mér er umhugað um
réttindi barna á allan hátt og alveg
sérstaklega á sviði ofbeldis.“
Svala er fylgjandi því að sett verði
ákvæði í löggjöf eða siðareglur blaða-
manna sem banni mynd- og nafnbirt-
ingu þegar um unga afbrotamenn er
að ræða.
„Mér finnst sjálfsagt að setja það
ákvæði, hvort sem það væri í siða-
reglur blaðamanna eða í barna-
verndar- eða sakamálalöggjöf, að
nafn og myndir mætti ekki birta
á opinberum vettvangi af börnum
sem eru fremjendur brota. Það væri
hægt að fjalla um málið og efni þess
og atvik fram og til baka án þess að
nafngreina gerandann. Við megum
ekki gleyma því að oft og tíðum er
þessi opinbera umfjöllun stimpill
sem er ígildi brennimerkingar fyrri
tíma. Hvað þá í svona litlu landi þar
sem hlutirnir spyrjast fljótt út. Það
er enn meiri ábyrgð. Ekki getum við
flutt á milli fylkja. Ég er ekki að tala
um lokað þinghald og að það megi
ekki tala um þessa hluti. Því auð-
vitað er okkar stefna að þinghald
skuli háð í heyranda hljóði. Þetta
eru opinber mál, ekki einkamál eða
leyndarmál. En börn eru börn og
það er ekki þægilegt að fara út í lífið
hafandi runnið til og jafnvel tekið
sig á, en eiga litla eða jafnvel enga
von um breytt viðhorf annarra í sinn
garð. Vera þekktur sem vandræða-
unglingur.“
Svala bendir á að umfjöllun um
afbrot barna og unglinga geti jafnvel
hvatt þau til að halda áfram á sömu
braut. „Þegar þessi mál eru blásin
svona út í fjölmiðlum fara börn jafn-
vel að lifa eftir þessari ímynd sem
þar er haldið á lofti. Eins geta þau
misst allt sjálfstraust, sjálfsmyndin
brotnar og þau hafa enga trú á því að
þau séu nokkurs virði eða geti neitt.
Þetta getur haft mikil og stórvægileg
áhrif á framtíðarmöguleika þeirra.
Rannsóknir á þessum hópi barna,
til dæmis rannsókn Jóns Gunnars
Bernburg og Marvins D. Krohn, sem
birt var árið 2003, sýndi að börn sem
hafa komist í kast við lögin, þótt mál
þeirra hafi ekki einu sinni endað
með dómi, stóðu hallari fæti en sam-
anburðarhópurinn. Þetta var áfall
og sú lífsreynsla fylgdi þeim eins og
dökkur skuggi,“ segir Svala.
Afbrotastimpill lengir
afbrotaferil
Jón Gunnar Bernburg, prófessor í
félagsfræði við Háskóla Íslands, vann
umrædda rannsókn um stimplun í
skilningi afbrotafræðinnar.
„Stimplun tengist hugmynd um
smán eða brennimerki og vísar í
að ákveðnir hópar í samfélaginu
eru smánaðir.Til verða neikvæðar
staðalmyndir af fólki sem tilheyrir
þessum hópum og afbrotamenn eru
einn slíkur hópur. Fólk getur einnig
haft neikvæðar hugmyndir um t.d.
geðsjúkt fólk. Þessar staðalmyndir
geta í einstaka tilfellum verið réttar.
Afbrotamenn geta mögulega verið
siðlausir og með litla sjálfsstjórn.
En í mörgum tilfellum eiga þessar
staðalmyndir ekki við. Hvort sem
þær eiga við eða ekki þá er fólk, sem
tilheyrir þessum hópum, dæmt fyrir-
fram.
Að sögn Jóns Gunnars getur form-
leg stimplun m.a. verið fólgin í hand-
töku, ákæruferli, því að fá á sig dóm
eða fara á meðferðarheimili.
„Afbrotastimpillinn vekur nei-
kvæðar hugmyndir. Þessar hug-
myndir lærum við í barnæsku, bara
með því að lesa Andrésblöð. Um leið
og við vitum að einhver er afbrota-
maður ráða þessar hugmyndir miklu
um það hvernig við komum fram
við viðkomandi. Afbrotastimpillinn
skiptir þá meira máli en
það hvort einstaklingur-
inn er t.d. gáfaður, kenn-
ari eða faðir. Fólk sem
hefur fengið afbrotas-
timpilinn mætir einsleit-
um, neikvæðum viðbrögð-
um frá umhverfinu.“
Hvaða áhrif hefur af-
brota stimpill á ungmenni?
„Verði börn fyrir
stimplun, til dæmis á ung-
lingsaldri, getur það haft
langvarandi áhrif á lífsferil
þeirra og sjálfsmynd. Þau
fara hugsanlega að líta á
sig sem afbrotamenn og
leika það hlutverk. Önnur
kenning er að stimplun
hafi slæm áhrif á félagsleg
tengsl við hefðbundnar
stofnanir samfélagsins.
Þegar nærumhverfið hefur
stimplað unglinginn sem afbro-
taungling er styttra í að hann verði
rekinn úr skóla ef hann gerir eitt-
hvað af sér eða að kennararnir komi
öðruvísi fram við hann. Það leiðir svo
til þess að viðkomandi er mun ólík-
legri til að ljúka námi og á erfiðara
með að fá vinnu ef afbrotasaga hans
er þekkt. Tengslin við hefðbundið
samfélag minnka og í staðinn leitar
einstaklingurinn í óhefðbundna
samfélagið, þ. á m. eftir tengslum við
aðra afbrotamenn. Fólki sem slitnar
úr tengslum við stofnanir samfélags-
ins er hættara við að fremja afbrot.
Það hefur minna að tapa og lætur
álit annarra sig minna máli skipta. Í
hnotskurn er kenningin sú að stimpl-
un geti lengt afbrotaferil og leitt af
sér króníska afbrotahegðun vegna
þess að hún ýtir einstaklingnum út
á jaðarinn. Ýmsar rannsóknir styðja
þetta sjónarhorn.“
Stimpluð fyrir lífstíð
Er opinber umfjöllun um unga afbrotamenn skaðleg? Hvers virði
er friðhelgi þeirra einkalífs? Njóta börn nafnleyndar í réttarkerfinu
eftir að dómur er fallinn? Í fyrri grein sinni af tveimur skoðar
Heiðdís Lilja Magnúsdóttir hvaða áhrif afbrotastimpill og opinber
nafnbirting hefur á börn sem villast af leið. Ljósmyndir/Hari
Svala Ísfeld Ólafsdóttir, dósent við lagadeild Háskólans í Reykjavík.
Forsíða DV frá árinu 2005
„Yngsti mannræningi Íslands“
var fyrirsögnin á forsíðunni þar
sem pilturinn var nafngreindur
og mynd af honum birt.
Fréttin var um sautján ára
síbrotapilt sem enn er til
umfjöllunar í fjölmiðlum og var
nýlega dæmdur til refsingar
fyrir líkamsárás. Hann hlaut
sinn fyrsta fangelsisdóm fimm-
tán ára. Sextán ára þvingaði
hann starfsmann Bónuss ofan
í farangursgeymslu bifreiðar
sinnar, þar sem fyrir voru tveir
Doberman-hundar, ók með
hann um bæinn, beitti hann
ofbeldi og þvingaði til að taka
peninga út úr hraðbanka og
afhenda sér. Frétt um þetta
birtist á forsíðu DV.
Jon Venables og Robert
Thompson voru tíu ára þegar
þeir voru fundnir sekir um að
hafa rænt hinum tveggja ára
James Bulger úr verslanamið-
stöð og myrt hann.
24 úttekt Helgin 25.-27. mars 2011