Vísbending - 21.12.2009, Blaðsíða 21

Ég mátti reyndar kallast marxisti frá 1952 til 1956. Á því
ári flutti Khrúsjov sína frægu ræðu þar sem hann afhjúpaði
margvísleg grimmdarverk Stalíns og nánustu samstarfsmanna hans
og um haustið kom innrás Rússa í Ungverjaland. Þessir atburðir
gjörbreyttu mínum viðhorfum og margra annarra. Hitt er svo annað
mál að alveg fram til 1968 héldu ég og mínir félagar í einhverja von
um Sovétríkin en sú von þurrkaðist út við innrásina íTékkóslóvakíu
á því ári.
En ekki létuð þið vantrúarmenn mikið í ykkur heyra opinberlega
á þessum tímum?
„Á Islandi lá lína kalda stríðsins þannig að andstæðingar okkar
réðu yfir öllum fjölmiðlum nema Þjóðviljanum og flokkshollusta
var ríkjandi. Sósíalistaflokkurinn átti aðild að ríkisstjórn og
hafði ærin verk að vinna hér á heimavelli. Við vildum ekki vekja
óvinafagnað með illvígum deilum flokksmanna á opinberum
vettvangi. Við höfðutn ekki heldur færst einu skrefi nær stuðningi
við heimsvaldapólitík Bandaríkjamanna þó við tryðum ekki lengur
á Sovétríkin.
Þegar árin liðu fann ég fyrir því að sumir félagar mínir sem voru
komnir á unglingsár þegar herir Hitlers náðu að leggja undir sig nær
allt meginland Evrópu vom tregari til þess að gefa Sovétríkin upp á
bátinn heldur en við sem yngri vomm. Þetta er skiljanlegt. Þeir höfðu
upplifað á mótunarskeiði fall Evrópu fyrir ógnarbylgju nasismans,
umsátrið urn Leningrad sem stóð í 900 daga, yfirvofandi fall Moskvu
og loks sigur rauða hersins í ormstunni um Stalíngrad sem sneri
heimstaflinu við.“
Flokkshollustan réði
Blóðbað í Ungverialandi
Dýiuleg giimœd Rúebo
í Ungverjaland.
' «• 1

eðatranskurhermaflu ^ ^ r -
ZVZZZZXX'"..............-
ISfe-i-ág —
- •v>-~1 - -.rfs ji hú |
—— ZZT+* —'“»— I

Forsíður
Þjóðviljans og
Morgunblaðsins
8. nóv. 1956,
skömmu eftir
innrás Sovétmanna
Hvarfóru umrœðurfram meðal vinstri ntanna efekki opinberlega?
„Ungir menn em sífellt að tala sarnan og skiptast á skoðunum og
hafa áhrif hver á annan. Ég tók við sem framkvæmdastjóri flokksins
1962 og þekkti þá alla menn af minni kynslóð sein eitthvert vægi
höfðu í þessari baráttu. Margir þeirra höfðu lært í Austur-Evrópu
og ég vissi vel að allur þessi hópur var hugmyndalega á svipuðum
slóðum og ég. Þetta voru vinir mínir og kunningjar og ég vissi vel um
efasemdir þeirra varðandi sósíalismann austantjalds. Þeir höfðu misst
alla trú á Sovétríkin þótt þeir styddu okkar flokk.
1 framkvæmdanefnd llokksins voru líka ýmsir eldri menn sem
stóðu okkur mjög nærri í skoðunum hvað þetla varðar og nefni ég þar
þá Guðmund Hjartarson og Magnús Kjaitansson.“
Vissi forysta Sósíalistaflokksins á sjötta áratugnum og upphafi
þess sjöunda hvernig hugur yngra fólks í flokknum var f garð
Sovétríkjanna?
„Forysta flokksins vissi sig í vanda stadda. Ég var náinn
samstarfsmaður Einars Olgeirssonar frá 1962 lil 1968 og við vissum
vel um afstöðu hvors annars en ræddum þann ágreining lítið. Við
létum hagsmuni flokksins ganga fyrir. Við töldum það ekki heppilegt
að opna einhverja gjá milli yngri og eldri llokksmanna."
Efnilegir framtíöarleiötogar valdir af Einari
Hvernig var erlendum samskiptum Sósíalistaflokksins við austur-
blokkina háttað á þeim tíma sem þú varstframkvœmdastjóri?
„Þau voru í ákveðnum föstum skorðum eins og lengi hafði verið.
Menn fóru sem gestir á fiokksþing og svo fóru alltaf fáein hjón eða
einstaklingar ár hveit í svokölluð hvfldarboð sem vom dvöl í hálfan
mánuð á sólarströnd við Svartahaf og fieiri stöðum. Svo vom sendir
námsmenn til dvalar í löndum í Auslur-Evrópu.“
Fórstu einhvern tímann sjálfur íhvíldarboð?
„Nei, ég var ákveðinn í því frá fyrsta degi að þiggja aldrei neitt
af sovéskum stjómvöldum því ég vissi glögglega hvaða hættur gátu
falist í því. Ég fór hins vegar á fiokksþing í Búkarest af ásettu og
yfirveguðu ráði 1965. Það var vegna þess að Rúmenar vom í uppreisn
gegn Sovétríkjunum og ég hafði áhuga á því. Enginn sá þá fyrir það
sem átti eftir að gerast í Rúmeníu.“
Hvernig var boðum afþessu tagi útdeilt?
„Við Einar völdum fólkið. Það sótti ekki um. Þetta vom hinir og aðrir
flokksmenn sem vom taldir hafa staðið sig vel og ættu skilið umbun.“
Voru hlunnindi eirts og boðsferðir og sólarfrí notuð sem umbun til
þess að gera áhrifamenn eða listamenn hliðholla málstaðnum, gera þá
skuldbundna flokknum?
„Eftir að kom fram á mína daga vom varla finnanleg dæmi
um það. Fyrr á tíð var hins vegar stundum reynt að tryggja sér
velvild listamanna og rithöfunda með slíkum áróðureferðum.
MIR (Menningartengsl Islands og Ráðstjómamkjanna) og áður
Sovétvinafélagið sáu aðallega um að senda nefndir austur fyrir tjald
og þeir kontu oftsinnis heim aftur eins og heilaþvegnir menn. Árið
1956, þegar Steinn Steinarr fór til Rússlands, og tjáði sig um það sem
hann sá fór allur vindur úr slíkum ferðum. Eftir það gat enginn gert
sig svo ómerkilegan að segjast hafa orðið fyrir stórkostlegri upplifun
við að koma til Sovétríkjanna.
Segja má að sendingar námsmanna hafi hafist 1954 þegar Árni
Bergmann og Arnór Hannibalsson em sendir til Moskvu og Tryggvi
Sigurbjamarson til Austur-Þýskalands. Einar réði jressu og valdi þá
sem sendir vom og var áreiðanlega með það í huga að þetta væm
fyrst og fremst framúrskarandi námsmenn og einnig líklegir til þess
að duga vel í pólitískri forystu.
Þegar ég kom til starfa höfðu slflcar námsmannasendingar tíðkast
í átta ár og þá er sú hugsun orðin íjarlæg að velja ætti þá sem fallnir
væm til forystu á pólitískum vettvangi.
Ég hygg að eftir 1962 hafi ég raðið meim um þessi námsmannamál
en Einar og ég átti þátt í að senda alls konar fólk austur á bóginn.
VÍSBENDING I 21