Fréttatíminn - 28.12.2012, Qupperneq 34
Á rni Björnsson, doktor í menningar-sögu, heldur áfram yfirreið sinni um sögu og hefðir sem skapast hafa
í kringum hátíðirnar. Árni segir tímasetn-
ingu áramótanna á Íslandi, eins og reyndar
jólanna, hafi verið nokkuð á reiki fyrir tíma
rómverska tímatalsins. „Áður en Íslendingar
fengu rómverska tímatalið með kirkjunni
virðist hafa verið litið svo á að sumardagur-
inn fyrsti væri hinn eiginlegi nýársdagur
þótt það orð væri ekki notað. Við erum svo
sem ekkert ein um það því áramót hafa ekki
alltaf eða allstaðar verið fyrsta janúar þótt
svo væri í Rómaborg að fornu. Lengi vel var
þetta fyrsti mars, og því heita fjórir seinustu
mánuðir ársins september-desember sem
merkir 7. – 10. Jafndægur á vori, sem þá var
reiknað 25. mars, var talið vera nýársdagur
mjög víða í Evrópu.“
Eftir að kristnin kemur til sögunnar er
jóladagur einnig mjög víða talinn vera upp-
haf ársins, eðlilega úr því tímatalið var
miðað við fæðingu Jesú. Líklega hefur svo
verið um tíma hér á landi. „Íhaldssöm ríki,
eins og til dæmis Bretland, tóku ekki upp 1.
janúar sem nýársdag fyrr en árið 1752. Það
tók því margar aldir að samræma þetta. Ís-
lendingar voru tiltölulega fljótir að taka upp
1. janúar sem nýársdag. Þeir virðast hafa
gert það snemma á 16. öld. Á miðöldum var
1. janúar hins vegar ekki kallaður annað en
8. dagur jóla, en áttundi hverrar stórhátíðar
naut jafnan nokkurrar helgi fram yfir aðra
daga. Auk þess var hann talinn umskurðar-
dagur Krists, en að sjálfsögðu hefur Jesús á
sínum tíma verið umskorinn í heilsubótar-
skyni eins og önnur gyðingleg börn.“
Áramótabrennur þóttu eyðslusemi
Áramótafagnaðir eru ekki áberandi í rituðu
máli fyrr en búið er að flytja latínuskólana
frá biskupsstólunum til Reykjavíkur seint á
18. öld. Fyrsta dæmið um áramótabrennu
er 1791 eða þá er fyrst sagt frá því. Þá halda
piltar í Hólavallaskóla brennu upp á hæð
sem þeir kölluðu Vulkan og sennilega er
Landakotshæðin. Skólinn stóð frá 1786 til
1804 þar sem nú er Suðurgata 20. „Þögn
heimilda sannar að vísu aldrei neitt, en við
höfum engar heimildir um brennur, hvorki
í Skálholti, Hólum eða skólanum á Bessa-
stöðum. Það er eitt sem er nokkurn veginn
vitað að það hefði þótt eyðslusemi að brenna
eldiviði. Íslendingar fóru sparlega með eldi-
við. Það var helst í Reykjavík, eftir að hún
var orðin þorp, sem eitthvað féll sennilega
til af rusli sem var óhætt að brenna. Kannski
byrjaði þetta bara sem praktísk lausn, það
þurfti jú að losna við ruslið. Það þarf líka
fjölda manns til þess að það sé eitthvað varið
í að halda brennu. Það hefur sennilega ekki
verið mikið var í að halda brennu á einstaka
sveitabæ.“
Aðdráttarafl áramótaskaupsins
Það er ekki fyrr en seint á nítjándu öld að
talað er upp púðurkerlingar og þess háttar.
Þá eru það piltarnir í Lærða skólanum sem
standa fyrir þessu. Unga fólkið hópaðist
saman og hélt blysfarir á Tjörninni sem
þá var yfirleitt ísilögð. „Svo var eitthvað
nefnt sem kallað var Bengal-ljós og hafa
sennilega verið flugeldar. Fyrst eftir seinna
stríð eru mikil læti í miðbænum á gamlárs-
kvöld. Heimatilbúnar sprengjur og slys sem
þeim fylgdu. Borgarstjórnin tekur þá mjög
sniðuga ákvörðun og skipuleggur brennur í
öllum hverfum borgarinnar. Þessi athafna-
semi ungs fólks sem áður tengdist spreng-
ingum í miðbænum í jólafríinu fékk þá útrás
í samkeppni milli hverfa. Þetta var mjög
sniðugt og minnkaði lætin til muna og fækk-
aði slysum. Eftir að Sjónvarpið kom til sög-
unnar, árið 1966, með aðdráttarafli áramóta-
skaupsins breyttist hegðunarmynstrið
nokkuð; fólk snæddi hátíðarkvöldverð, fór á
brennu, síðan heim í skaup og svo aftur út að
fylgjast með flugeldum. Þannig hefur þetta
verið í bráðum hálfa öld.“
Ferðaþjónustan hagnýtir hjátrúna
Hjátrúin hefur alltaf fylgt áramótum og
þrettándanum. Vegna þessa gamla ruglings
um tímasetningu jóla og áramóta eru ýmsar
útgáfur til af því, hvað gerist á nýársnótt,
jólanótt og þrettándanótt; kýrnar fái manna-
mál, selir fari úr hömum sínum, álfar flytjist
búferlum, gott sé að sitja á krossgötum,
leita spásagna og svo framvegis. „Reynsla
mín á þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins af
samskiptum við fólk um allt land, sem fætt
var á bilinu 1880-1910, var sú að í hæsta lagi
10% fullorðins fólks tryðu því í alvöru að til
væru yfirnáttúrulegar verur eins og álfar
og draugar. Þetta kemur heim og saman við
niðurstöðu Erlends Haraldssonar dulsál-
fræðings sem hann gerði árin 1974-1975.
Þetta er nokkurn veginn sama sagan um
allan heim, en íslensku tíu prósentin hafa af
einhverjum ástæðum þá sérstöðu, að vera
miklu ófeimnari við að viðurkenna hjátrú
sína opinberlega. Aðrar þjóðir virðast bæld-
ari af kirkjulegum yfirvöldum.
Þetta hefur ekki farið fram hjá erlendum
ferðamönnum og íslensk ferðaþjónusta hefur
að sjálfsögðu reynt að hagnýta sér þessa
sérstöðu. Bændagisting auglýsir til dæmis
möguleika á að skoða húsdýr, veiða silung,
koma á hestbak, fara í heita laug, ganga
um fagurt landslag, og svo er kannski bætt
við að í landareigninni sé hóll eða klettur
sem sumir telji að sé bústaður álfa. Þetta
er ósköp meinlaust, en verra er þegar því
er haldið fullum fetum fram í bæklingum
að Íslendingar trúi almennt á huldufólk og
drauga. Af því það er blátt áfram ekki satt.
En það er mín reynsla að markaðurinn kæri
sig kollóttan um sannleikann. Ef vitleysan
selst betur, þá gildir hún.“
Bjarni Pétur Jónsson
ritstjorn@frettatiminn.is
Árni Björnsson:
Hjátrúin hefur allt-
af fylgt áramótum
og þrettándanum.
Ljósmynd/Hari
Skaupið stjórnar
áramótahegðuninni
Ferðaþjónustan hagnýtir hjátrúna en verra er þegar því er haldið fullum fetum fram í
bæklingum að Íslendingar trúi almennt á huldufólk og drauga. Árni Björnsson segir frá
hefðum sem skapast hafa um áramót.
GARÐAR THÓR
CORTES
GRAFARVOGSKIRKJA
SUNNUDAGSKVÖLDIÐ
30. DES. KL. 20:00
31.
32. HOF AKUREYRI
33. LAUGARDAGSKVÖLDIÐ
5. JANÚAR KL. 20:00
Sérstakir gestir: Garðar Cortes Eldri,
Valgerður Guðnadóttir
& Mr. Norrington -
H E R R A G A RÐU R I N N K Y N N I R :
ÖRFÁ
SÆT
I
LAUS
!
MIÐASALA Á MIÐI.IS
Eftir að Sjónvarpið kom til sögunnar, árið
1966, með aðdráttarafli áramótaskaupsins
breyttist hegðunarmynstrið nokkuð ...
Þannig hefur þetta verið í bráðum hálfa öld.
34 úttekt Helgin 28.-30. desember 2012